Οδηγός Μελέτης 2021
Περιεχόμενα
Ομάδα Α: Αναγνώριση Μελωδικών Διαστημάτων
Ομάδα Β: Αναγνώριση Συγχορδιών
Ομάδα Γ: Αναγνώριση Διαδοχής Συγχορδιών
Ομάδα Δ: Αναγνώριση Μέτρου και Ρυθμικών Σχημάτων
Ομάδα Ε: Αναγνώριση-Ταύτιση Μελωδιών
* * *
Ο βασικός μας εξοπλισμός περιλαμβάνει ένα κλαβιέ και μια συσκευή πρόσβασης στο διαδίκτυο. Κεντρική ιδέα αυτού του Οδηγού Μελέτης είναι: μαθαίνουμε να αναγνωρίζουμε τις ηχητικές οντότητες των διαστημάτων, των συγχορδιών, των αρμονικών ακολουθιών, των ρυθμικών σχημάτων και των μελωδιών όταν μπορούμε να τις αναπαραστήσουμε ηχητικά στο πιάνο ή να τις μετρήσουμε με τις κινήσεις των χεριών μας. Συσχετισμός οπτικής-ακουστικής αίσθησης και στέρεη ηχητική εντύπωση, αυτός είναι ο στόχος μας. Θα ακολουθήσουμε μια μεθοδολογία των δύο σταδίων. Περιγράφουμε, σε πρώτο στάδιο, τις ηχητικές οντότητες στο πεντάγραμμο. Σε ό,τι αφορά στα ‘διαστήματα’, τις ‘συγχορδίες’ και τις ‘αρμονίες’, συνιστάται επιμόνως η εξάσκηση σε κάθε τάξη ύψους και σε κάθε τονικότητα (αν ο διαθέσιμος χρόνος το επιτρέπει). Κατά το δεύτερο στάδιο, και εφόσον έχουμε διασυνδέσει ακουστικά και αντιληπτικά ηχητικές οντότητες και σύμβολα, θα αξιοποιήσουμε τις διαδικτυακές εφαρμογές προκειμένου να ασκηθούμε ατομικά, με ακρίβεια και αποτελεματικότητα. Συνοπτικά, η σειρά είναι: πεντάγραμμο-σύμβολα, πιάνο-χέρια, εφαρμογές διαδικτύου.
Για την καλύτερη κατανομή του χρόνου άσκησης, είναι καλό να γνωρίζουμε τα δεδομένα απόδοσης των υποψηφίων κατά τα τελευταία έτη, τα οποία προκύπτουν από στατιστικά στοιχεία (δυστυχώς όχι επίσημα), από προσομοιώσεις και από την εκπαιδευτική εμπειρία. Βεβαιώνεται ότι οι διαγωνιζόμενοι αγγίζουν υψηλότατο ποσοστό επιτυχίας στις ερωτήσεις της Ομάδας Ε (Αναγνώρισης-Ταύτισης Μελωδιών) και στην Ερώτηση Δ4 (Αναγνώριση Διαδοχής Ρυθμικών Αξιών). Το ποσοστό σωστών απαντήσεων κυμαίνεται περίπου μεταξύ 70% και 90%. Επομένως, δεν είναι αυτές οι ερωτήσεις που θα κρίνουν τον ανταγωνισμό. Ακολουθεί η απόδοση στις ερωτήσεις της Ομάδας Α (Αναγνώριση Μελωδικών Διαστημάτων) και Ομάδας Β (Αναγνώριση Συγχορδιών). Το ποσοστό σωστών απαντήσεων είναι υψηλό και κυμαίνεται περίπου μεταξύ 60% και 70%. Ασφαλώς η ‘Αναγνώριση Συγχορδιών’ φαίνεται να δυσκολεύει περισσότερο τους υποψηφίους από την ‘Αναγνώριση των Μελωδικών Διαστημάτων’. Προσοχή, λοιπόν, στις συγχορδίες. Ας αναφέρουμε, ωστόσο, ότι στις Ομάδες Α και Β υπάρχει αριθμός ερωτήσεων όπου η απάντηση φαίνεται να είναι προφανής ανάμεσα σε άλλες μη κατάλληλες επιλογές. Αν αυτό αλλάξει, δηλαδή αν υπάρξουν στο μέλλον αληθοφανέστερες εναλλακτικές, τότε το ποσοστό επιτυχίας θα διαμορφωθεί σε χαμηλότερα επίπεδα.
Εκεί που θα έπρεπε να κατευθύνουμε την προσοχή και την προσπάθειά μας είναι οι ερωτήσεις της Ομάδας Γ (Αναγνώριση Διαδοχής Συγχορδιών). Το ποσοστό επιτυχίας κυμαίνεται στην περιοχή του 50%. Επομένως, είναι ακριβώς η ομάδα ερωτήσεων που θα διαμορφώσει με καθοριστικό τρόπο το τελικό αποτέλεσμα. Και σε αυτή την Ομάδα ενδεχομένως κατευθυνόμαστε σε περισσότερο πιθανές απαντήσεις εν μέσω μη αληθοφανών εναλλακτικών επιλογών. Όμως, το χαμηλότερο ποσοστό επιτυχίας αναιρεί εν μέρει το πλεονέκτημα αληθοφάνειας. Οι τρεις ερωτήσεις ‘Αναγνώρισης Μέτρου’ της Ομάδας Δ είναι το προβληματικότερο τμήμα αυτής της εξέτασης. Αμφισβητείται εντόνως η εκπαιδευτική θεμελίωση και η μουσική στόχευση αυτής της διαδικασίας, αφού αυτή η προσέγγιση του μουσικού μέτρου δεν συναντάται στη βιβλιογραφία και την πρακτική άσκηση. Δεν είναι, επομένως, ανεξήγητη η εξαιρετικά χαμηλή απόδοση των υποψηφίων σε αυτές τις ερωτήσεις. Το ποσοστό σωστών απαντήσεων σπανίως υπερβαίνει το 40%.
Λαμβάνοντας υπ’ όψιν τα παραπάνω, μπορούμε να προχωρήσουμε στο σχεδιασμό του προγράμματος εξάσκησης, προσδιορίζοντας συγκεκριμένα βήματα βελτίωσης της διακριτικής ικανότητας. Το προτεινόμενο πρόγραμμα είναι δυνατόν να διεκπεραιωθεί κατά το πρώτο ή το δεύτερο λυκειακό έτος, έτσι ώστε ο λιγοστός χρόνος του εξεταστικού έτους να αφιερωθεί στην επαναληπτική μελέτη της αρμονίας. Ίσως θα ήταν προτιμότερο, κατά την εξάσκησή μας, να ακολουθηθεί η εξής σειρά: (i) Ερώτηση Δ4 (Αναγνώριση Ρυθμικών Σχημάτων), (ii) Ομάδα Ε (Αναγνώριση-Ταύτιση Μελωδιών), (iii) Ομάδα Α (Αναγνώριση Μελωδικών Διαστημάτων), (iv) Ομάδα Β (Αναγνώριση Μελωδιών), (v) Ομάδα Γ (Αναγνώριση Διαδοχής Συγχορδιών), (vi) Ομάδα Δ (Αναγνώριση Μέτρου). Αν έχουμε ολοκληρώσει εντός του προβλεπόμενου χρόνου την ακουστική εξάσκηση στις μελωδίες, τα διαστήματα και τις συγχορδίες, τότε θα ήταν συνετό να επιμείνουμε στην ακουστική μελέτη των αρμονιών και του μέτρου. Θα αποκτούσαμε, έτσι, το συγκριτικό πλεονέκτημα αυτής της εξέτασης.
ΟΜΑΔΑ Α: ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΜΕΛΩΔΙΚΩΝ ΔΙΑΣΤΗΜΑΤΩΝ
Οι ερωτήσεις της πρώτης ομάδας αφορούν στην αναγνώριση των διατονικών διαστημάτων: είναι τα 14 είδη των διαστημάτων που σχηματίζονται στη μείζονα κλίμακα (εάν προσμετρήσουμε το τρίτονο διάστημα και με τις δύο εκφράσεις του). Ωστόσο, η εργασία μας μπορεί να περιοριστεί ακριβώς στο μισό. Αυτό που έχουμε να κάνουμε είναι να μάθουμε να διακρίνουμε τον ήχο των επτά βασικών διαστημάτων: της καθαρής πρώτης, της μικρής και της μεγάλης δευτέρας, της μικρής και της μεγάλης τρίτης, της καθαρής τετάρτης και του τριτόνου (της αυξημένης τετάρτης). Παίζουμε αρχικά στο πιάνο τα επτά βασικά διαστήματα, προκειμένου να εξοικειωθούμε με το άκουσμά τους. Περιοριζόμαστε στο εύρος δύο ογδόων του πληκτρολογίου, από τον φθόγγο G3 (το Σολ πριν από το μεσαίο Ντο) έως τον φθόγγο G5. Στην παρακάτω άσκηση, τα επτά βασικά διαστήματα σημειώνονται με αρχικό φθόγγο το Ντο. Εσείς θα πρέπει να ασκηθείτε σε κάθε τονικό ύψος, πραγματοποιώντας τις αντίστοιχες μεταφορές.
Επειδή η οκτάβα είναι μια συμμετρική κατασκευή ως προς το τρίτονο διάστημα, τα υπόλοιπα επτά διατονικά διαστήματα (στο εύρος της ογδόης) θα προέρχονται από την αναστροφή των επτά βασικών. Επομένως, η καθαρή ογδόη θα έχει παρόμοιο ήχο με την καθαρή πρώτη, η μικρή και η μεγάλη εβδόμη παρόμοιο ήχο με τη μεγάλη και τη μικρή δευτέρα αντιστοίχως, η μικρή και η μεγάλη έκτη παρόμοιο ήχο με τη μεγάλη και τη μικρή τρίτη αντιστοίχως, η καθαρή πέμπτη παρόμοιο ήχο με την καθαρή τετάρτη, ενώ η ελαττωμένη πέμπτη θα έχει τον ίδιο ήχο με την εναρμόνια αυξημένη τετάρτη. Στην παρακάτω άσκηση, σημειώνονται οι αναστροφές των βασικών διαστημάτων στο εύρος της ογδόης. Ασκηθείτε σε κάθε τονικό ύψος.
> Σημείωση
Η ακοή μας είναι εκπαιδευμένη να προβάλλει και να αντιλαμβάνεται τα ύψη σε ένα τονικό περιβάλλον. Για παράδειγμα, αν ο πιανίστας παίζει ένα απομονωμένο διάστημα αυξημένης πέμπτης, ο ακροατής θα επιλέγει να αντιλαμβάνεται στη θέση του το εναρμόνιο διατονικό διάστημα της μικρής έκτης. Επομένως, είναι άστοχο να αναγράφονται χρωματικά διαστήματα (εκτός του τριτόνου) στις πιθανές επιλογές απάντησης. Μην ανησυχείτε όμως. Δεν υπάρχει περίπτωση να αναγράφονται ταυτοχρόνως στις πιθανές απαντήσεις οι εναρμόνιες εκδοχές ενός διαστήματος, αφού αυτό θα ήταν λάθος διατύπωσης.
> Επιγραμμική (Online) Ακουστική Εξάσκηση
Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τη διαδικτυακή εφαρμογή Online Ear Trainer 3.0. Πώς ασκούμαστε; Επιλέγουμε τον τομέα εξάσκησης 'Intervals' (Διαστήματα). Ο επιλογέας εκκίνησης (play button) ενεργοποιεί σειρά διαστημάτων, τα οποία αναγνωρίζουμε ή (και) αναπαράγουμε με τη φωνή και το όργανό μας. Οι λύσεις εικονίζονται στο πεντάγραμμο. Πραγματοποιούμε τις παρακάτω ειδικές ρυθμίσεις:
- Note Direction (κατεύθυνση μελωδικού διαστήματος): 'Random' (ανάμεικτα ανιόντα και κατιόντα διαστήματα)
- Sequence Type (τύπος διαστήματος): 'Melodic' (μελωδικά διαστήματα)˙ συνιστούμε ωστόσο την επιλογή Random (ανάμεικτα μελωδικά και αρμονικά διαστήματα), για πληρέστερη εξάσκηση στην αίσθηση των διαστημάτων.
- Root Note (αρχική νότα): 'Any' (οποιαδήποτε).
> Στατιστικά Στοιχεία
Στο παρακάτω γράφημα εικονίζεται η σχετική συχνότητα εμφάνισης των διατονικών μελωδικών διαστημάτων στην υπαγόρευση κατά τα έτη 2011-2020.
> Συνδέσεις Βασικής Θεωρίας
- Μουσική Θεωρία και Πρακτική: Κεφάλαιο 5ο: Κλίμακες: Διαστήματα της Μείζονας Κλίμακας, σελ. 96
ΟΜΑΔΑ Β: ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΣΥΓΧΟΡΔΙΩΝ
Οι ερωτήσεις της δεύτερης ομάδας αφορούν στην αναγνώριση των συγχορδιών που σχηματίζονται στη μείζονα και την ελάσσονα κλίμακα. Θα οργανώσουμε τη μελέτη μας σε τέσσερα βήματα. Κατά το πρώτο βήμα, παίζουμε στο πιάνο τη μείζονα και την ελάσσονα συγχορδία σε ευθεία θέση και σε θέσεις αναστροφής σε όλα τα τονικά ύψη. Στις ασκήσεις που ακολουθούν, σημειώνεται κάτω από τις συγχορδίες ο ημιτονιακός τύπος σχηματισμού (integer notation).
Στη διαδικτυακή εφαρμογή Online Ear Trainer 3.0, ενεργοποιούμε τον τομέα εξάσκησης 'Chords' (Συγχορδίες). Ο επιλογέας εκκίνησης (play button) ενεργοποιεί σειρά συγχορδιών, τις οποίες αναγνωρίζουμε ή τις παίζουμε στο πιάνο. Οι λύσεις εικονίζονται στο πεντάγραμμο. Στον κατάλογο 'Chords to Play', επιλέγουμε 'Major Triad' και 'Minor Triad'. Ανοίγουμε, επιπλέον, την πρώτη και τη δεύτερη αναστροφή στον κατάλογο των αναστροφών (Inversions). Πραγματοποιούμε τις παρακάτω ειδικές ρυθμίσεις: (i) Note Direction (προσδιορίζει τον τρόπο που εικονίζονται οι νότες των συγχορδιών): 'Ascending' (ανιούσα διάταξη)˙ Sequence Type (προσδιορίζει τον τρόπο εκτέλεσης των συγχορδιών): 'Harmonic' (αρμονικός)˙ Root Note (αρχική νότα): Any (οποιαδήποτε).
Κατά το δεύτερο βήμα, παίζουμε στο πιάνο (σε όλα τα τονικά ύψη στο εύρος G3-G5) τις τρίφωνες συγχορδίες: μείζονα, ελάσσονα, αυξημένη και ελαττωμένη. Η αυξημένη συγχορδία έχει συμμετρική κατασκευή και κατά τις αναστροφές της αναδημιουργεί τον εαυτό της˙ επομένως, δεν εξετάζονται οι αναστροφές της. Σημειώνουμε ότι η τρίφωνη ελαττωμένη συγχορδία δεν έχει συμπεριληφθεί έως σήμερα στις σωστές απαντήσεις. Ωστόσο, είναι απαραίτητο να αναγνωρίζουμε τον ήχο της.
Στη διαδικτυακή εφαρμογή, επιλέγουμε 'Major Triad', 'Minor Triad', 'Diminished Triad', 'Augmented Triad' και ενεργοποιούμε 1st and 2nd Inversion. Μην λαμβάνετε υπ' όψιν τις αναστροφές της αυξημένης συγχορδίας.
Κατά το τρίτο βήμα, παίζουμε στο πιάνο (σε όλα τα τονικά ύψη) τις συγχορδίες που εμφανίζονται περισσότερο συχνά στο βασικό τονικό περιβάλλον (και στη συγκεκριμένη εξέταση). Είναι οι τρίφωνες συγχορδίες: μείζονα, ελάσσονα και αυξημένη˙ και οι τετράφωνες συγχορδίες: δεσπόζουσα και ελαττωμένη. Η δεσπόζουσα συγχορδία παρουσιάζεται στα φύλλα των εξετάσεων ως ‘μείζονα με μικρή εβδόμη’. Ωστόσο, έχει καθιερωθεί στη διεθνή βιβλιογραφία και πρακτική (θεωρία, σημειογραφία, ανάλυση και εφαρμογές) ο όρος ‘δεσπόζουσα’ (dominant). Η τετράφωνη ελαττωμένη συγχορδία παρουσιάζεται στα φύλλα των εξετάσεων ως ‘ελαττωμένη συγχορδία με ελαττωμένη εβδόμη’. Εξαιτίας της συμμετρικής κατασκευής της, οι αναστροφές της τετράφωνης ελαττωμένης συγχορδίας αναδημιουργούν τον εαυτό της και επομένως δεν έχει νόημα η εξέτασή τους.
Στη διαδικτυακή εφαρμογή, επιλέγουμε 'Major Triad', 'Minor Triad', 'Augmented Triad', 'Dominant 7th', 'Diminished 7th' και ενεργοποιούμε όλες τις αναστροφές (1st, 2nd and 3rd Inversions). Μην λαμβάνετε υπ' όψιν τις αναστροφές της αυξημένης και της ελαττωμένης συγχορδίας.
Κατά το τέταρτο βήμα, μαθαίνουμε να σχηματίζουμε και να παίζουμε στο πιάνο (σε όλα τα τονικά ύψη) τους τετράφωνους και πεντάφωνους τύπους συγχορδιών της εξεταζόμενης ύλης. Είναι η μείζονα συγχορδία μεγάλης εβδόμης, η ελάσσονα συγχορδία μικρής εβδόμης, η ελάσσονα συγχορδία μεγάλης εβδόμης, η ημιελαττωμένη συγχορδία (ελαττωμένη με μικρή εβδόμη), η ελαττωμένη συγχορδία (ελαττωμένη με ελαττωμένη εβδόμη), η δεσπόζουσα συγχορδία, η δεσπόζουσα συγχορδία με μεγάλη ενάτη και η δεσπόζουσα συγχορδία με μικρή ενάτη. Ασφαλώς, η δεσπόζουσα συγχορδία (με τον τετράφωνο και τους δύο πεντάφωνους τύπους της) έχει τη μεγαλύτερη σπουδαιότητα. Εκτεθείτε και ασκηθείτε αδιαμαρτύρητα στον ήχο της. Σημειώνουμε ότι έως τώρα δεν έχει συμπεριληφθεί στις σωστές απαντήσεις η αναστροφή μιας τετράφωνης ή μιας πεντάφωνης συγχορδίας εκτός της δεσπόζουσας.
Στη διαδικτυακή εφαρμογή, απενεργοποιούμε τις αναστροφές (Inversions) και επιλέγουμε τους τύπους συγχορδιών: 'Major 7th', 'Minor 7th', 'Dominant 7th', 'Half-Diminished 7th', 'Diminished 7th', 'Minor, Major 7th', 'Dominant 7th, b9th', 'Dominant 9th'.
> Σημείωση
Υπάρχει το εξής πρόβλημα όταν εξετάζονται οι αναστροφές τετράφωνων συγχορδιών. Ας επιλέξουμε για παράδειγμα την ελάσσονα συγχορδία μικρής εβδόμης. Όταν τη διατάσσουμε σε πρώτη αναστροφή, μπορούμε να τη θεωρήσουμε μείζονα συγχορδία με προστιθέμενο φθόγγο μεγάλης έκτης (maj6). Όταν αυτή η συγχορδία ακούγεται απομονωμένη, εκτός τονικού περιβάλλοντος, το ισχυρό διάστημα καθαρής πέμπτης προδιαθέτει μάλλον την ακοή μας να την προσλάβει ως μείζονα συγχορδία με προστιθέμενο φθόγγο. Το ίδιο συμβαίνει και με την πρώτη αναστροφή της ημιελαττωμένης συγχορδίας, την προσλαμβάνουμε μάλλον ως ελάσσονα συγχορδία προστιθέμενης έκτης (min6). Θα ρωτούσαμε, πώς ακριβώς προσλαμβάνει το αυτί την τρίτη αναστροφή των τετράφωνων συγχορδιών; Για παράδειγμα, αντιλαμβανόμαστε την τρίτη αναστροφή της δεσπόζουσας συγχορδίας (π.χ. G7/F) όπως την έχουμε συνηθίσει να ακούγεται σε κλασικό τονικό περιβάλλον ή την αντιλαμβανόμαστε ως υβριδική κατασκευή με ξένο βάσιμο (π.χ. G/F); Αυτά τα ζητήματα τα διερευνά ασφαλώς η ψυχοακουστική. Το πρόβλημα εγείρεται επειδή, κατά τον τρόπο της εξέτασης, οι συγχορδίες ακούγονται εκτός τονικού πλαισίου. Βεβαίως, έως τώρα, δεν έχει συμπεριληφθεί τέτοιου είδους αναστροφή στην υπαγόρευση. Μήπως, λοιπόν, θα ήταν ορθότερο να καθοριστεί ακριβώς το είδος των εξεταζόμενων συγχορδιών σε αυτή την ομάδα των ερωτήσεων;
> Στατιστικά Στοιχεία
Στο παρακάτω γράφημα εικονίζεται η σχετική συχνότητα εμφάνισης εκείνων των συγχορδιών που περιλαμβάνονται στην υπαγόρευση κατά τα έτη 2011-2020.
> Συνδέσεις Βασικής Θεωρίας
- Μουσική Θεωρία και Πρακτική: Κεφάλαιο 6ο: Συγχορδίες
- Αρμονία στην Πράξη: Κεφάλαιο 1ο: Αρμονικό Υλικό
ΟΜΑΔΑ Γ: ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΔΙΑΔΟΧΗΣ ΣΥΓΧΟΡΔΙΩΝ
Οι ερωτήσεις της τρίτης ομάδας αφορούν στην αναγνώριση μιας διαδοχής συγχορδιών, η οποία συνηθέστερα είναι ένα σχήμα αυθεντικής, μισής, πλάγιας ή απροσδόκητης πτώσης. Κατά τα τελευταία χρόνια, φαίνεται να έχει παγιωθεί ο αριθμός των πέντε συγχορδιών ανά θέμα υπαγόρευσης. Ας αντιμετωπίσουμε με θετική προδιάθεση την εξάσκηση στην αναγνώριση των πτωτικών σχημάτων και των αντίστοιχων συγχορδιακών ακολουθιών, αφού συνδυάζεται αμεσότατα με την παράλληλη μελέτη της αρμονίας. Θα οργανώσουμε την προσέγγισή μας σε δύο βήματα. Αρχικά θα ασκηθούμε στην αναγνώριση των διατονικών αρμονικών συνδέσεων. Στη συνέχεια, θα ασκηθούμε στην αναγνώριση αρμονικών διαδοχών δεσποζουσιακής δράσης, οι οποίες περιλαμβάνουν δευτερεύουσες δεσπόζουσες συγχορδίες, ελαττωμένες συγχορδίες και συγχορδίες αυξημένης έκτης.
> Διατονικές Αρμονικές Διαδοχές
Η εργασία μας απλοποιείται εξαιρετικά, αν ανακαλέσουμε στη σκέψη μας το βασικό συντακτικό σχήμα της κλασικής τονικότητας. Σύμφωνα με αυτό, η περιοχή της τονικής με τις παράλληλες συγχορδίες της, μέση και επιδεσπόζουσα, κατευθύνεται προς την περιοχή της προδεσπόζουσας. Εκεί συναντάμε τις συγχορδίες της επιτονικής και της υποδεσπόζουσας. Στη συνέχεια, οδηγούμαστε στην περιοχή της δεσπόζουσας, πριν από την οποία ενδεχομένως προηγούνται οι καθυστερήσεις της (τονική σε δεύτερη αναστροφή ή καθυστέρηση 4-3). Καταλήγουμε στην τονική ή απροσδόκητα στην παράλληλη συγχορδία της επιδεσπόζουσας. Στους παρακάτω πίνακες, παρουσιάζεται το μοντέλο της βασικής συντακτικής σχέσης με διατονικές συγχορδίες στη μείζονα και την ελάσσονα τονικότητα [Χρησιμοποιούμε στο συμβολισμό τα καθιερωμένα σύμβολα της μεικτής τονικότητας. Η ύφεση πριν από το αριθμητικό σύμβολο δηλώνει μικρό διάστημα (2ας, 3ης, 6ης, 7ης) ή ελαττωμένο (4ης, 5ης). Με τα μικρά λατινικά αριθμητικά σύμβολα δηλώνονται οι ελάσσονες και οι ελαττωμένες συγχορδίες.]
Παρουσιάζονται παρακάτω ορισμένες υπαγορεύσεις διατονικών συγχορδιακών διαδοχών, στη μείζονα και την ελάσσοντα τονικότητα, κατά τα έτη 2011-2018. Επιλέγεται σκόπιμα ο τύπος γραφής ‘αρμονίας πληκτροφόρου’, με τρεις φωνές στο πεντάγραμμο του Σολ και το βάσιμο στο πεντάγραμμο του Φα, για ευκολότερη αναπαραγωγή.
Για την επιγραμμική μας εξάσκηση στις διατονικές αρμονικές διαδοχές, θα χρησιμοποιήσουμε τον ιστότοπο www.teoria.com (Exercises (menu) -> Ear Training -> Chords -> Harmonic Progressions). Πραγματοποιούμε τις παρακάτω ρυθμίσεις:
- Select progression using (καθορίζεται ο τύπος συγχορδιών που θα χρησιμοποιηθούν στις αρμονικές διαδοχές): Επιλέγουμε ‘I, IV and V degree triads’ και ‘Triads’, για να ασκηθούμε μόνο στις διατονικές συγχορδίες της μείζονας και της ελάσσονας τονικότητας.
- Inversions (αναστροφές): Ενεργοποιούμε όλες τις επιλογές, ‘Root position’, ‘Root position and first inversion’, ‘Any inversion’.
- Keys (καθορίζεται το τονικό πλαίσιο, δηλαδή η μείζονα ή η ελάσσονα τονικότητα στην οποία θα ασκηθούμε). Για παράδειγμα, αν ενεργοποιήσουμε από την οριζόντια σειρά ‘Minor’ τον τονικό φθόγγο ‘Α’, τότε οι υπαγορεύσεις θα αναφέρονται στην τονικότητα Λα-ελάσσονα.
- Show key (προβολή της τονικότητας): ενεργοποιημένο.
- Tempo: Επιλέγουμε ‘Adagio’ ή ‘Lento’, ώστε να ακούμε σε μια αργή ταχύτητα ολόκληρη την αρμονική διαδοχή. Έχουμε πάντοτε τη δυνατότητα να ακούμε μεμονωμένα κάθε συγχορδία της αρμονικής διαδοχής.
- Other options: Αν ενεργοποιήσουμε την επιλογή ‘Use chord symbols to answer’, τότε μπορούμε να υποβάλουμε τις απαντήσεις χρησιμοποιώντας σύμβολα συγχορδιών (όχι λατινικά αριθμητικά σύμβολα). Προτείνεται η μη ενεργοποίηση αυτής της δυνατότητας, προκειμένου να εξυπηρετηθεί ο χαρακτήρας αυτής της εξέτασης.
Αφού ακουστεί αρχικά ολόκληρη η ακολουθία, ζητείται να προσδιορίσουμε κάθε συγχορδία που την απαρτίζει. Καθώς επιλέγουμε το κουτί θέσης κάθε συγχορδίας ‘?’, εμφανίζεται πίνακας προσδιορισμού της αντίστοιχης βαθμίδας (ενεργοποιούμε την επιλογή ‘Triads’, για τις διατονικές μας διαδοχές). Όταν υποβάλουμε την επιλογή μας με το κομβίο ‘Tell Me’, εμφανίζεται πίνακας ενάριθμου βασίμου για τον προσδιορισμό της αναστροφής. Ενεργοποιώντας τα αντίστοιχα εικονίδια ήχου, μπορούμε να ακούμε (όσες φορές επιθυμούμε) την υπό εξέταση συγχορδία, την τονική συγχορδία (‘Play Reference Chord’) είτε ολόκληρη τη διαδοχή (εικονίδιο ήχου δίπλα στο ‘Play Reference Chord’).
Όταν προσδιορίσουμε κάθε συγχορδία της υπαγόρευσης, εμφανίζονται οι συγχορδίες και οι αντίστοιχες βαθμίδες της τονικότητας. Στις υπαγορεύσεις της Πανελλαδικής Εξέτασης των τελευταίων ετών, έχουν χρησιμοποιηθεί οι μείζονες τονικότητες: Ντο (κατά πλειονότητα), Ρε και Μι, καθώς και οι ελάσσονες τονικότητες: Λα (κατά πλειονότητα), Ντο, Ρε και Μι. Ωστόσο, προτείνουμε να επιλεγεί κάθε τονική θέση, αφού το όφελος είναι ιδιαίτερα σημαντικό.
> Αρμονικές Διαδοχές Δεσποζουσιακής Δράσης
Αν τώρα ενθέσουμε πριν από κάθε διατονική συγχορδία την σχετική της (δευτερεύουσα) δεσπόζουσα ή την σχετική της (δευτερεύουσα) ελαττωμένη, σχηματίζουμε τον ολοκληρωμένο χάρτη αρμονικών διαδοχών για αυτόν τον τύπο της άσκησης. Στους παρακάτω πίνακες παρουσιάζεται το μοντέλο της βασικής συντακτικής σχέσης στη μείζονα και την ελάσσονα τονικότητα, όπως αυτό διαμορφώνεται από τη δεσποζουσιακή δράση. Οι θέσεις των συγχορδιών είναι απολύτως ενδεικτικές. Αναφέρουμε ότι στην Πανελλαδική Εξέταση έχουν χρησιμοποιηθεί: (α) οι δευτερεύουσες δεσπόζουσες συγχορδίες της δεσπόζουσας (V/V), της υποδεσπόζουσας (V/IV) και της επιτονικής (V/ii), στη μείζονα τονικότητα˙ και (β) οι δευτερεύουσες δεσπόζουσες και δευτερεύουσες ελαττωμένες της δεσπόζουσας (V/V και vii°/V), της υποδεσπόζουσας (V/iv και vii°/iv) και της μέσης (V/bIII), στην ελάσσονα τονικότητα. Προτείνουμε ανεπιφύλακτα την ακουστική εξάσκηση στον δεσποζουσιακό τονισμό (με δευτερεύουσα δεσπόζουσα και δευτερεύουσα ελαττωμένη) όλων των διατονικών θέσεων της μείζονας και της ελάσσονας τονικότητας. Επιπλέον, είναι χρήσιμο να ασκηθούμε στην αναγνώριση του δεσποζουσιακού τονισμού της δεσπόζουσας βαθμίδας που εκφέρεται από τους τρεις τύπους δεσποζουσιακής δράσης: μέσω της δευτερεύουσας δεσπόζουσας, μέσω της δευτερεύουσας ελαττωμένης και μέσω της (ιταλικής, γερμανικής ή γαλλικής) συγχορδίας αυξημένης έκτης.
Παρουσιάζονται παρακάτω ορισμένες υπαγορεύσεις αρμονικών διαδοχών με δεσποζουσιακή δράση, στη μείζονα και την ελάσσονα τονικότητα, κατά τα έτη 2011-2018.
Για την επιγραμμική μας εξάσκηση στις αρμονικές διαδοχές με δεσποζουσιακή δράση, θα χρησιμοποιήσουμε πάλι τον ιστότοπο www.teoria.com. Τροποποιούμε τις ρυθμίσεις, όπως περιγράφεται παρακάτω.
- Select progression using (καθορίζεται ο τύπος συγχορδιών που θα χρησιμοποιηθούν στις αρμονικές διαδοχές): Ενεργοποιούμε όλες τις επιλογές, ‘I, IV and V degree triads’, ‘Triads’, ‘Seventh Chords’, ‘One secondary dominant’, ‘Several secondary dominants’, ‘Neapolitan/Augmented Sixths’. Έχουμε πάντα τη δυνατότητα να περιορίσουμε τις επιλογές μας, προκειμένου να κλιμακώσουμε τον βαθμό δυσκολίας ή να εστιάσουμε σε συγκεκριμένες αρμονικές λειτουργίες.
- Inversions (αναστροφές): Ενεργοποιούμε όλες τις επιλογές, ‘Root position’, ‘Root position and first inversion’, ‘Any inversion’.
Στο παράθυρο εύρεσης της αρμονικής διαδοχής, επιλέγουμε την ενεργοποίηση όλων των αρμονικών λειτουργιών. Εμφανίζονται, έτσι, οι τρίφωνες και τετράφωνες διατονικές βαθμίδες, οι δευτερεύουσες δεσπόζουσες, η ναπολιτάνικη και οι τύποι συγχορδιών αυξημένης έκτης, καθώς και το βάσιμο συγχορδιακής θέσης.
> Πίνακες Αρμονικών Διαδοχών
Ας κάνουμε ένα επιπλέον βήμα. Θα προβάλουμε σε δύο πίνακες δεκαέξι οριζόντιων θέσεων τις δυνατές επιλογές για την κατασκευή αρμονικών διαδοχών, σύμφωνα με το ισχυρό σχήμα της βασικής συντακτικής σχέσης. Στον πυρήνα βρίσκεται η σχέση τονικής-προδεσπόζουσας-δεσπόζουσας-τονικής. Η διάταξη επεκτείνεται σε όλο τον διατονικό χώρο, όταν οι περιοχές της τονικής συμπεριλάβουν τις παράλληλές της. Στην τελική σχηματοποίηση, οι συγχορδίες της δεσποζουσιακής δράσης τίθενται πριν από κάθε διατονική θέση. Οι αρμονικές διαδοχές μπορεί να τερματίζονται στην τονική (αυθεντική τέλεια και ατελής πτώση), στη δεσπόζουσα (μισή πτώση) ή σε παράλληλη της τονικής (απροσδόκητη πτώση). Ας δούμε αυτούς τους πίνακες ως πρόκληση εξερεύνησης των ισχυρών αρμονικών δυνατοτήτων στην κλασική μείζονα και ελάσσονα τονικότητα. Μπορούμε, τώρα, να αναγράψουμε στις οριζόντιες σειρές των πινάκων τις υπαγορεύσεις των αρμονικών διαδοχών, κατά τα τελευταία έτη της Πανελλαδικής Εξέτασης (2011-2020). Τι παρατηρείτε;
> Στατιστικά Στοιχεία
Στα παρακάτω δύο γραφήματα, εικονίζεται η σχετική συχνότητα εμφάνισης των κλιμακοβαθμίδων στη μείζονα και ελάσσονα τονικότητα κατά τα έτη 2011-2020. Υπερτερούν στην υπαγόρευση οι κύριες βαθμίδες (τονική, δεσπόζουσα και υποδεσπόζουσα), ενώ ακολουθούν οι βαθμίδες της επιδεσπόζουσας και της επιτονικής (σε όλες τις μορφές της). Από τις κλιμακοβαθμίδες δεσποζουσιακής δράσης, υψηλότερη συχνότητα εμφάνισης έχουν αυτές που τονίζουν τη δεσπόζουσα. Σημειώνουμε ότι οι βαθμίδες μπορεί να εμφανίζονται σε ευθεία θέση ή σε οποιαδήποτε αναστροφή.
Στο παρακάτω γράφημα, εικονίζεται η σχετική συχνότητα των πτωτικών καταλήξεων στις υπαγορεύσεις των ετών 2011-2020. Κυριαρχούν τα πτωτικά σχήματα της αυθεντικής πτώσης (στη μείζονα και την ελάσσονα τονικότητα), ενώ ακολουθούν τα σχήματα της μισής πτώσης στην ελάσσονα τονικότητα. Σημειώνουμε ότι οι βαθμίδες της τονικής (στην αυθεντική πτώση) και της δεσπόζουσας (στη μισή πτώση) μπορεί να είναι σε ευθεία θέση ή σε πρώτη αναστροφή.
> Συνδέσεις Βασικής Αρμονικής Σύνταξης
Οι μελωδίες των τραγουδιών και η αρμονία τους ίσως είναι ο συντομότερος δρόμος για να αποκτηθεί η επιθυμητή και στέρεη ακουστική εντύπωση των φαινομένων της αρμονικής σύνταξης. Προτείνουμε με έμφαση τη μελέτη των παρακάτω κεφαλαίων από την Πρακτική Αρμονία:
- Η Αρμονία στην Πράξη: Κεφάλαιο 2ο: Διατονική Αρμονία της Μείζονας Κλίμακας
- Η Αρμονία στην Πράξη: Κεφάλαιο 3ο: Διατονική Αρμονία του Ελάσσονα Χαρακτήρα
- Η Αρμονία στην Πράξη: Κεφάλαιο 4ο: Δευτερεύουσες Δεσπόζουσες Συγχορδίες
ΟΜΑΔΑ Δ: ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΜΕΤΡΟΥ ΚΑΙ ΡΥΘΜΙΚΩΝ ΣΧΗΜΑΤΩΝ
Οι τρεις ερωτήσεις της τέταρτης ομάδας (Δ1 έως Δ3) αφορούν στην αναγνώριση του μέτρου, σύμφωνα με το οποίο οργανώνεται μια σειρά ρυθμικών αξιών. Τα ισχυρά μέρη κάθε υπαγόρευσης ακούγονται τονισμένα. Ωστόσο, η αναζήτηση της μετρικής οργάνωσης μιας σειράς μονωμένων και μονότονων ηχητικών σημάτων είναι μάλλον ένα παιχνίδι εκτός των ορίων της μουσικότητας, όπως αυτά διαμορφώνονται στην κοινή πρόσληψη και αντίληψη. Ας αναφέρουμε ότι η ευκολία ή η δυσκολία αναγνώρισης των ρυθμικών ακολουθιών επηρεάζεται δυσανάλογα από το τέμπο, τη χρήση συγκοπών και την πολυρυθμική αντιπαράθεση των κυτταρικών μονάδων (απλών-σύνθετων). Δεν είναι τυχαίο, εξ όσων γνωρίζω, ότι παρόμοιο παιχνίδι δεν συναντάται ούτε στη βιβλιογραφία ούτε στην πρακτική εφαρμογών ακουστικής εξάσκησης. Η αίσθηση του μουσικού μέτρου, και γενικότερα του μουσικού ρυθμού, παράγεται από την αλληλεπίδραση όλων των παραγόντων που συνθέτουν το μουσικό κομμάτι: των μελωδικών γραμμών, της αρμονίας, της ενορχήστρωσης, της υφής και του ύφους γενικότερα. Επιπλέον, η συνάρμοση όλων αυτών των στοιχείων έχει ιστορικό και πολιτισμικό συμφραζόμενο. Ας το θέσουμε διαφορετικά. Μουσικοί με μικρή εμπειρία δεν δυσκολεύονται συνήθως να αναγνωρίσουν το μέτρο μιας μουσικής σύνθεσης. Ασφαλώς, ούτε οι δημιουργοί της θα ήθελαν αυτό να παραμένει κρυφό. Στο μουσικό πλέγμα, ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ρυθμικές αλληλεπιδράσεις και οι ρυθμικές σχηματοποιήσεις, από το επίπεδο του μοτίβου, της φράσης και της περιόδου έως το επίπεδο του θέματος, του τμήματος και του μέρους. Ορθότερο θα ήταν να εξεταζόταν ενδεχομένως η δυνατότητα αναγνώρισης του μέτρου, της τονικότητας (μείζονας ή ελάσσονας), των βασικών ρυθμικο-μελωδικών κυττάρων ή άλλων στοιχείων από ένα ηχογραφημένο απόσπασμα μουσικού έργου. Ακόμη περισσότερο, ίσως θα ήταν περισσότερο αποδοτικό, για την ανάπτυξη της κριτικής μουσικολογικής σκέψης των υποψηφίων, οι δύο τελευταίες ενότητες ερωτήσεων (Δ & Ε) να ήταν αφιερωμένες στη συγκριτική μελέτη διαφόρων μουσικών κειμένων και πηγών. Για παράδειγμα, θα μπορούσαμε να δούμε τις διαφορές στη φραστική, την ενορχήστρωση ή την αρμονία μουσικών κειμένων ή ηχογραφήσεων που ανήκουν σε διαφορετικούς δημιουργούς ή διαφορετικές εποχές. Υπάρχουν παραδείγματα στη διεθνή βιβλιογραφία και την πρακτική των κολεγιακών εξετάσεων.
Ας οπλιστούμε με θάρρος για να αντιμετωπίσουμε την πρόκληση αυτών των ερωτήσεων. Άλλωστε, αναφέρονται περιπτώσεις φυλακισμένων που είχαν αναπτύξει παρόμοιου είδους ρυθμικο-λεκτική επικοινωνία. Χωρίς τη χρήση συγκοπών, φαντάζομαι. Επιστρέφοντας στο ζητούμενο, ο συντομότερος δρόμος μελέτης είναι να εκτεθούμε απ' ευθείας σε αυτές τις sui generis ρυθμικές υπαγορεύσεις, έτσι ώστε να αναπτύξουμε υψηλό βαθμό εξοικείωσης. Παρουσιάζουμε ακολούθως τις καταγραφές των θεμάτων της περιόδου 2011-2016, για κάθε κατηγορία μέτρου. Στο ηχητικό σήμα, έχουν χρησιμοποιηθεί οι φθόγγοι F4, G4 και A4. Σημειώνουμε το τέμπο στην αρχή κάθε καταγραφής. Δείτε πώς επιδρά στην αντίληψη της ρυθμικής διαδοχής. Όσο γρηγορότερη είναι η ρυθμική αγωγή τόσο ευκολότερη καθίσταται η εύρεση της μετρικής ομαδοποίησης. Οι συγκοπές έχουν χρησιμοποιηθεί περισσότερο στα απλά μέτρα. Θα διαπιστώσετε ότι λειτουργούν υπονομευτικά στην αντίληψη του μέτρου. Στερούνται βεβαίως μουσικού νοήματος, ιδιαίτερα όταν εμφανίζονται πρόωρα στη ρυθμική σειρά. Εκτός αυτών των δύο παραγόντων, ποιο είναι το κρίσιμο στοιχείο που θα μας επιτρέψει να εξαγάγουμε το μέτρο της ρυθμικής σειράς; Είναι η αντίληψη της παρεστιγμένης αξίας τετάρτου και οι συνδυασμοί τετάρτου και ογδόου. Για παράδειγμα, σε ένα απλό μέτρο περιμένουμε η αξία του παρεστιγμένου τετάρτου να σχηματίζει συσσωμάτωμα με μία αξία ογδόου. Όμως, όγδοα που προηγούνται ή που έπονται είναι δυνατόν να θολώσουν την ακουστική εντύπωση. Επομένως, το καθοριστικό ερώτημα είναι πάντοτε "απλό ή σύνθετο/μεικτό μέτρο";
Υπαγορεύσεις Απλού Μέτρου [3/4 και 4/4] κατά τα έτη 2011-2018
Υπαγορεύσεις Σύνθετου Μέτρου [6/8] κατά τα έτη 2011-2018
Υπαγορεύσεις Μεικτού Μέτρου [5/8, 7/8, 8/8] κατά τα έτη 2011-2018
> Στατιστικά Στοιχεία
Στο παρακάτω γράφημα, εικονίζεται η σχετική συχνότητα εμφάνισης των διαφόρων τύπων μέτρου στις υπαγορεύσεις των ετών 2011-2020.
> Η Ερώτηση Δ4
Στην Ερώτηση Δ4 ζητείται να ταυτοποιηθεί η ρυθμική γραμμή της υπαγόρευσης, η οποία έχει συνήθως συνολική διάρκεια 12 χρονομονάδων. Έως σήμερα, οι αξίες που περιέχονται στη ρυθμική γραμμή οργανώνονται βάσει της απλής μονάδας τετάρτου. Είναι η πιο εύκολη ερώτηση της εξέτασης. Το ποσοστό λαθών ανά ρυθμική γραμμή κυμαίνεται περίπου από 20% έως 40%, όπως φαίνεται στο παρακάτω γράφημα.
Εφαρμόζουμε, κατά την εξέταση, την τεχνική της αντιπαραβολής δύο συν ένα (2+1). Δηλαδή, κατά τη διάρκεια της υπαγόρευσης, παρακολουθούμε ταυτόχρονα την εξέλιξη δύο γειτονικών ρυθμικών γραμμών. Όταν διαπιστώσουμε την ύπαρξη λάθους, απορρίπτουμε τη γραμμή που το περιέχει και συνεχίζουμε τη συνεξέταση με την αμέσως επόμενη ρυθμική γραμμή. Για παράδειγμα, στην Εξέταση της Ερώτησης Δ4 του 2013, η σωστή απάντηση είναι η 'γραμμή δ'. Αρχίζουμε με την ταυτόχρονη εξέταση της πρώτης (α) και της δεύτερης (β) ρυθμικής γραμμής. Μετά την ύπαρξη λάθους στην 3η χρονομονάδα, συνεχίζουμε με την ταυτόχρονη εξέταση της τρίτης (γ) και της τέταρτης (δ) ρυθμικής γραμμής. Απορρίπτουμε την τρίτη γραμμή, μετά το λάθος στην 5η χρονομονάδα, και την αντικαθιστούμε με την πέμπτη (ε) ρυθμική γραμμή, την οποία απορρίπτουμε αμέσως μετά (λάθος 6ης χρονομονάδας). Με τον τρόπο αυτό, είναι δυνατόν να καταλήξουμε στην σωστή απάντηση ακόμα και κατά τη διάρκεια της πρώτης υπαγόρευσης.
Στον παρακάτω πίνακα περιλαμβάνονται οι συνηθέστεροι ρυθμικοί σχηματισμοί που έχουν χρησιμοποιηθεί στην Ερώτηση Δ4, από το 2005 έως το 2016. Σημειώνονται ρυθμικά κύτταρα αξίας τετάρτου, ορισμένες μεγεθύνσεις-διπλασιασμοί τους, καθώς και διάφοροι συνδυασμοί τους.
Στο παρακάτω γράφημα, εικονίζονται οι σχετικές συχνότητες εμφάνισης των ρυθμικών κυττάρων που σχηματοποιούν την Ερώτηση Δ4 (κατά τα έτη 2005 έως 2016). Όλες οι αξίες έχουν αναλυθεί σε κυτταρικές μονάδες. Για παράδειγμα, το σχήμα του ‘μισού’ αναλύεται σε μία ‘μονάδα τετάρτου’ που την ακολουθεί μία ‘μονάδα παύσης τετάρτου’. Ομοίως, τα συγκεκομμένα ρυθμικά σχήματα έχουν αναλυθεί σε κυτταρικές μονάδες, κατά τις οποίες τα φθογγόσημα της συγκοπής (συνηθέστερα τα φθογγόσημα με σύζευξη διαρκείας) έχουν αντικατασταθεί από παύσεις. Για παράδειγμα, το συγκεκομένο σχήμα ‘ογδόου-τετάρτου-ογδόου’ αναλύεται σε μία ‘μονάδα δύο ογδόων’ και σε μία ‘μονάδα παύσης ογδόου και ογδόου’. Στον κάθετο άξονα του γραφήματος σημειώνονται όλες οι κυτταρικές μονάδες που έχουν χρησιμοποιηθεί στην ανάλυση των ρυθμικών ακολουθιών. Στον οριζόντιο άξονα σημειώνεται η ποσοστιαία έκφραση της εμφάνισής τους.
> Συνδέσεις Βασικής Θεωρίας
- Μουσική Θεωρία και Πρακτική: Κεφάλαιο 2ο: Ρυθμός
ΟΜΑΔΑ E: ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ-ΤΑΥΤΙΣΗ ΜΕΛΩΔΙΩΝ
Στις ερωτήσεις της Ομάδας Ε ζητείται η ταύτιση της μελωδίας της υπαγόρευσης με μία από τις πέντε πιθανές καταγραφές της. Είναι η Ομάδα με τις ευκολότερες ερωτήσεις. Όπως φαίνεται στο παρακάτω γράφημα, το ποσοστό των συνολικών τονικών λαθών (Τ) ανά μελωδική γραμμή κυμαίνεται περίπου από 10% έως 25% (κατά τα έτη εξέτασης 2014 έως 2016). Αξίζει να σημειώσουμε ότι η μέση τιμή του ποσοστού λαθών που αφορούν στη διαφοροποίηση της μελωδικής κατεύθυνσης (Κ) είναι αρκετά υψηλή (όπως φαίνεται στο γράφημα), ώστε να παρατηρείται τουλάχιστον ένα λάθος κατεύθυνσης ανά μελωδική γραμμή (δηλαδή όταν η μελωδία της υπαγόρευσης ανεβαίνει, η λανθασμένη καταγραφή μπορεί στο ίδιο σημείο να κατεβαίνει ή να παραμένει σταθερή).
Όπως δείχνουν τα στατιστικά στοιχεία, δεν απαιτείται ιδιαίτερη προετοιμασία για την αντιμετώπιση των ερωτήσεων αυτού του τύπου. Αρκεί, κατά τη διάρκεια της εξέτασης, να εφαρμόσουμε την τεχνική της 'αντιπαραβολής δύο συν ένα', όπως την έχουμε ήδη περιγράψει στην Ερώτηση Δ4. Στο παρακάτω παράδειγμα, εφαρμόζουμε την τεχνική '2+1' στην Ερώτηση Ε3/2016. Αρχίζουμε με τη συγκριτική παράθεση της πρώτης και της δεύτερης μελωδικής γραμμής. Απορρίπτουμε την πρώτη γραμμή, μετά τη διαπίστωση λάθους στον πρώτο παλμό, και συνεχίζουμε με την τρίτη μελωδική γραμμή. Θα ακυρώσουμε τη δεύτερη μελωδική γραμμή, έπειτα από το λάθος του πρώτου παλμού του δεύτερου μέτρου. Συνεχίζουμε με την τέταρτη μελωδική γραμμή, την οποία θα απορρίψουμε στον δεύτερο παλμό του τελευταίου μέτρου. Στο τέλος της πρώτης υπαγόρευσης θα έχουν απομείνει δύο μόνο μελωδικές γραμμές, η τρίτη και η τέταρτη. Θα εξαγάγουμε τη σωστή καταγραφή από τη συγκριτική εξέταση των δύο μελωδικών γραμμών κατά τη διάρκεια της δεύτερης υπαγόρευσης.
Θα αναφέρουμε ότι οι Ερωτήσεις αυτής της Ομάδας, όπως και η Ερώτηση Δ4, ωθούν την κατανομή βαθμολογιών σε αδικαιολόγητα υψηλές τιμές. Δεν προσφέρεται, επομένως, επαρκής χώρος ώστε να διακριθούν αξιολογότερες επιδόσεις.