Σύμβολα Αρμονικής Ανάλυσης


 

Βαθμίδες

Συγχορδίες

Πτώσεις

Ξένοι Φθόγγοι

Συντακτικοί Κανόνες:

- Δεσπόζουσας

- Υποδεσπόζουσας

- Μέσης/Υπομέσης

- Υποτονικής

- Ελαττωμένης

*  *  *

 

Στην ανάλυση της αρμονίας χρησιμοποιούμε σύμβολα, μέσω των οποίων δηλώνεται το είδος μιας συγχορδίας, η θέση και η δράση της στην τονικότητα. Παρουσιάζονται, ακολούθως, τα στοιχεία και οι οντότητες της βασικής αρμονίας: οι βαθμίδες, οι συγχορδίες, οι πτώσεις, οι ξένοι φθόγγοι, και οι συντακτικοί κανόνες.

 

ΒΑΘΜΙΔΕΣ

Η αρμονική δράση εκτυλίσσεται συνήθως στο πλαίσιο της μεικτής τονικότητας (mixed mode tonality) της μείζονας-ελάσσονας κλίμακας ή της διευρυμένης τονικότητας (extended tonality) των χρωματικών βαθμίδων. Χρησιμοποιούμε το σχετικό σύστημα συμβολισμού των βαθμίδων. Τα σύμβολα δεν αναφέρονται σε συγκεκριμένη κλίμακα, αλλά προσδιορίζουν ακριβώς τις αποστάσεις από το δεδομένο τονικό κέντρο. Οι βαθμίδες της μείζονας κλίμακας συμβολίζονται με τους επτά λατινικούς αριθμούς, χωρίς προσήμανση. Οποιαδήποτε άλλη βαθμίδα προσδιορίζεται ως βάρυνση ή όξυνση της ομώνυμης βαθμίδας της μείζονας κλίμακας. Έτσι, το σημείο της ύφεσης πριν από το λατινικό σύμβολο της βαθμίδας δηλώνει αποστάσεις από το τονικό κέντρο κατά διαστήματα μικρά (όταν αναφερόμαστε σε 2α/7η και 3η/6η) ή ελαττωμένα (όταν αναφερόμαστε σε 4η/5η). Το σημείο της δίεσης πριν από το λατινικό σύμβολο δηλώνει αποστάσεις από το τονικό κέντρο κατά διαστήματα αυξημένα. Σημείωση: είναι προτιμότερη η ονομασία ‘υπομέση’ (submediant) για την έκτη βαθμίδα, αντί της ονομασίας ‘επιδεσπόζουσα’, αφού είναι περισσότερο ουδέτερη και δεν τη συσχετίζει άμεσα με τη δεσπόζουσα.

 

ΣΥΓΧΟΡΔΙΕΣ

Κατατάσσουμε τους διάφορους συγχορδιακούς τύπους σε επτά είδη: τις δεσπόζουσες συγχορδίες, τις μείζονες συγχορδίες, τις ελάσσονες συγχορδίες, τις ελαττωμένες συγχορδίες, τις ημιελαττωμένες συγχορδίες, τις αυξημένες συγχορδίες, και τις συγχορδίες τετάρτης ή καθυστέρησης. Εύλογα υποθέτουμε ότι ένας συγχορδιακός τύπος μπορεί ενδεχομένως να υποκατασταθεί, στην αρμονική του δράση, από οποιονδήποτε άλλον τύπο που ανήκει στο ίδιο είδος. Στο υλικό της βασικής αρμονίας περιλαμβάνονται, επιπλέον, διάφοροι υβριδικοί σχηματισμοί, οι οποίοι αποτελούνται από δύο μέρη: την υπερκείμενη συγχορδία και τον υποκείμενο (συνήθως ξένο) φθόγγο του βασίμου. Oι υβριδικές συγχορδίες προκύπτουν συχνά από την καθυστέρηση ενός συγχορδιακού τύπου πάνω από νέο βάσιμο ή λειτουργούν ως αποτζιατούρες. Εξαιτίας αυτού του λόγου, ονομάζονται και ‘συγχορδίες επέρεισης’ (appogiatura chords). 
    Το είδος της δεσπόζουσας συγχορδίας (dominant chords) οφείλει, ασφαλώς, την ονομασία του στη χαρακτηριστική ομώνυμη συγχορδία που σχηματίζεται στην πέμπτη βαθμίδα της τονικότητας της μείζονας-ελάσσονας κλίμακας. Ας μη συγχέεται, όμως, το είδος των συγχορδιών της δεσπόζουσας με τη βαθμίδα της δεσπόζουσας. Όπως διαπιστώνουμε από την αρχή της μελέτης της βασικής αρμονίας, δεσπόζουσες συγχορδίες σχηματίζονται σε κάθε βαθμίδα της διευρυμένης τονικότητας, για παράδειγμα κατά την εφαρμογή του βασικού συντακτικού κανόνα. Από την άλλη μεριά, στην πέμπτη βαθμίδα μπορεί να εμφανίζεται οποιοδήποτε είδος  και οποιοσδήποτε τύπος συγχορδίας.
    Στη σημειογραφία της αρμονικής ανάλυσης, επιθυμούμε μάλλον να περιορίσουμε τη χρήση του ενάριθμου βασίμου. Τούτο συμβαίνει για τους εξής λόγους: τα σημεία του ενάριθμου βασίμου δεν αναπαριστούν αρμονικούς κανόνες, απαιτούν διαστηματικούς υπολογισμούς και εξαρτώνται από τον οπλισμό του γνώμονα και το είδος της συγχορδίας. Ωστόσο, χρησιμοποιούμε (κυρίως) τις αριθμητικές ενδείξεις των αναστροφών της τρίφωνης και της τετράφωνης συγχορδίας. Αναφέρουμε, ακολούθως, τα σημαντικότερα σύμβολα. Ο κεφαλαίος λατινικός αριθμός δηλώνει μείζονα κατασκευή (μεγάλη τρίτη), ενώ ο πεζός λατινικός αριθμός δηλώνει ελάσσονα κατασκευή (μικρή τρίτη). Η μικρή εβδόμη δηλώνεται με τον αριθμό ‘7’ και η μεγάλη εβδόμη με το τριγωνικό σημείο πριν από τον αριθμό 7. Τα σημεία του κύκλου και του διαγεγραμμένου κύκλου δηλώνουν αντιστοίχως ελαττωμένη και ημιελαττωμένη συγχορδία. Η αυξημένη πέμπτη δηλώνεται με το σημείο ‘+’, η κρατημένη τετάρτη δηλώνεται με τον δείκτη ‘sus’, ενώ ο προστιθέμενος φθόγγος δηλώνεται με το πρόθεμα ‘add’. Στο σύμβολο των υβριδικών συγχορδιών, ο φθόγγος του βασίμου διαχωρίζεται από τον υπερκείμενο συγχορδιακό τύπο, τιθέμενος δεξιά της διαχωριστικής γραμμής.
    Στον πίνακα που ακολουθεί, θα παρατηρήσουμε ότι ορισμένοι συγχορδιακοί τύποι είναι δυνατόν να προκύψουν από την αναστροφή άλλων συγχορδιακών τύπων. Ωστόσο, δεν μπορούμε να απαλείψουμε αυτές τις συμμετρικές διατάξεις, αφού παρουσιάζονται να έχουν διαφορετική αρμονική δράση. Για παράδειγμα, μια μείζονα ή ελάσσονα συγχορδία με προστιθέμενη έκτη ακούγεται ως δευτερεύουσα τονική όταν λαμβάνει δεσποζουσιακό τονισμό. Δεν μπορούμε, επομένως, να τη συμβολίσουμε ως αναστροφή μιας δευτερεύουσας υπομέσης βαθμίδας. Κρίσιμο, λοιπόν, στοιχείο είναι η κίνηση των κλιμακο-βαθμίδων, όπως αυτή διαμορφώνεται από την εφαρμογή των συντακτικών κανόνων.

 

ΠΤΩΣΕΙΣ

Σημαντικότερες πτώσεις είναι οι αρμονικές απολήξεις στην τονική μέσω της δεσπόζουσας (αυθεντικές πτώσεις) και οι αρμονικές απολήξεις στη δεσπόζουσα (μισές πτώσεις). Στην απροσδόκητη πτώση, η υπομέση υποκαθιστά συνήθως την τονική. Στην πλάγια πτώση, καταλήγουμε στην τονική μέσω της υποδεσπόζουσας.

 

ΞΕΝΟΙ ΦΘΟΓΓΟΙ

Οι ξένοι (μη συγχορδιακοί) φθόγγοι που συναντάμε συχνότερα είναι: ο διαβατικός (passing tone: p), ο γειτονικός (neighboring tone: n), η καθυστέρηση (suspension: s), η παρέλκυση (retardation: r), η επέρειση (appogiatura: app), η προήγηση (anticipation: ant), η φυγή (escape tone: e) και το σημείο του πεντάλ (pedal point: ped).

 

ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ

Οι συντακτικοί κανόνες είναι αρμονικές δομές, μέσω των οποίων παράγουμε ή κατανοούμε αρμονικούς σχηματισμούς και προτάσεις. Ο περισσότερο γνωστός συντακτικός κανόνας της αρμονίας είναι η σχέση δεσπόζουσας-τονικής, ο οποίος μπορεί να εφαρμοστεί για κάθε βαθμίδα της διευρυμένης τονικότητας. Στο πλαίσιο της τονικής αρμονίας της κοινής πρακτικής, η επιφανειακή διαδοχή συγχορδιών είναι δυνατόν να αναχθεί σε μια βαθύτερη δομή. Ή κατά την αντίθετη διαδρομή, από την ίδια βαθεία δομή μπορούμε να οδηγηθούμε, μέσω της επαναληπτικής εφαρμογής των συντακτικών κανόνων, σε διαφορετικές διαδοχές συγχορδιών στη μουσική επιφάνεια.
    Αναφέρουμε, στη συνέχεια, πέντε συντακτικούς κανόνες της τονικής αρμονίας. Είναι: η συντακτική σχέση της δεσπόζουσας, η συντακτική σχέση της υποδεσπόζουσας, η συντακτική σχέση της μέσης/υπομέσης, η συντακτική σχέση της υποτονικής και η συντακτική σχέση της ελαττωμένης με κοινό φθόγγο. Οι κανόνες αυτοί δεν είναι οι μοναδικοί ούτε εξαντλούν τις περιπτώσεις αρμονικής κίνησης. Επαρκούν ωστόσο για να παράγουν και να αναλύσουν αρμονικές κατασκευές, σε αυτό το στοιχειώδες επίπεδο μελέτης της αρμονίας.

 

ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΔΕΣΠΟΖΟΥΣΑΣ

Η δεσποζουσιακή αρμονική σχέση είναι ο σημαντικότερος συντακτικός κανόνας της κλασικής τονικής αρμονίας. Τα εγχειρίδια αρμονίας εξαντλούν, συνήθως, τις πιθανές υλοποιήσεις του και τους μετασχηματισμούς που επιφέρει. Αναφέρεται στη δομή <δεσπόζουσα-τονική> (dominant-tonic: D-T, V-I) ή στην περισσότερο εκτεταμένη δομή <προδεσπόζουσα-δεσπόζουσα-τονική> (predominant-dominant-tonic: PD-D-T, II-V-I), η οποία εφαρμόζεται για κάθε βαθμίδα της διευρυμένης τονικότητας. Ουσιαστικά, πρόκειται για τον πεμπτιακό ή χρωματικό κανόνα αρμονικής κίνησης. Η προδεσπόζουσα (PD) υλοποιείται με τρεις μορφές: ως υποδεσπόζουσα (IV of _) , ως επιτονική (ii of _) και ως βαρυμένη επιτονική ή ναπολιτάνικη (N of _). Οδηγείται στη δεσπόζουσα, ακολουθώντας τον πεμπτιακό κύκλο αρμονικής κίνησης. Η δεσπόζουσα (D) υλοποιείται με τρεις μορφές: ως δεσπόζουσα (V7 of _), ως συγχορδία αυξημένης έκτης (bII7 of _ ή G+6 of _ ή Fr+6 of _) και ως προσαγωγική ελαττωμένη (viio7 of _). Η δεσπόζουσα οδηγείται στην τονική ακολουθώντας τον πεμπτιακό κύκλο αρμονικής κίνησης, ενώ οι συγχορδίες αυξημένης έκτης και προσαγωγικής ελαττωμένης οδηγούνται στην τονική ακολουθώντας τον χρωματικό κύκλο αρμονικής κίνησης. H τονική (T) μπορεί να λάβει τις τρεις βασικές συγχορδιακές μορφές (μείζονα, ελάσσονα ή δεσπόζουσα) ή να υποκατασταθεί από τη βαθμίδα της σχετικής υπομέσης (vi ή bVI). Στο παράδειγμα που ακολουθεί, εφαρμόζουμε τον βασικό συντακτικό κανόνα για την πέμπτη βαθμίδα της τονικότητας Ντο.

 

ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΥΠΟΔΕΣΠΟΖΟΥΣΑΣ

Η υποδεσποζουσιακή αρμονική σχέση αναφέρεται στη συντακτική δομή <υποδεσπόζουσα-τονική> (subdominant-tonic: SD-T, IV-I), η οποία εφαρμόζεται για κάθε βαθμίδα της διευρυμένης τονικότητας. Είναι ο τεταρτιακός κανόνας της αρμονικής κίνησης. Η υποδεσπόζουσα (SD, IV of _) μπορεί να λάβει τις τρεις βασικές συγχορδιακές μορφές (μείζονα, ελάσσονα ή δεσπόζουσα). Οδηγείται στην τονική, ακολουθώντας τον τεταρτιακό κύκλο αρμονικής κίνησης (ή ανάστροφο του πεμπτιακού). H τονική (T) μπορεί να λάβει τις τρεις βασικές συγχορδιακές μορφές (μείζονα, ελάσσονα ή δεσπόζουσα) ή να υποκατασταθεί από τη βαθμίδα της σχετικής μέσης (iii ή bIII). Στο παράδειγμα που ακολουθεί, εφαρμόζουμε τον υποδεσποζουσιακό συντακτικό κανόνα για την πέμπτη βαθμίδα της τονικότητας Ντο.

 

ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ/ΥΠΟΜΕΣΗΣ

Η μεσική/υπομεσική αρμονική σχέση αναφέρεται στη συντακτική δομή <μέση/υπομέση-τονική> (mediant-tonic: M-T, III-I ή VI-I), η οποία εφαρμόζεται για κάθε βαθμίδα της διευρυμένης τονικότητας. Ο κανόνας περιγράφει, ουσιαστικά, τις τριτιακές αρμονικές σχέσεις. Η μέση/υπομέση (M) υλοποιείται με δύο μορφές: ως υπομέση (VI of _) και ως μέση (III of _). Oδηγείται στην τονική, ακολουθώντας τον τριτιακό κύκλο αρμονικής κίνησης. H τονική (T) μπορεί να λάβει τις τρεις βασικές συγχορδιακές μορφές (μείζονα, ελάσσονα ή δεσπόζουσα). Στο παράδειγμα που ακολουθεί, εφαρμόζουμε τον συντακτικό κανόνα μέσης/υπομέσης για την πέμπτη βαθμίδα της τονικότητας Ντο. Μπορούμε να συμβολίσουμε τη συντακτική σχέση υπομέσης-τονικής με τον τύπο ‘MVI of _’ και τη συντακτική σχέση μέσης-τονικής με τον τύπο ‘MIII of _’. Όταν η μέση/υπομέση έχει έναν μόνο κοινό φθόγγο με την τονική, τότε πριν από το σύμβολο της συντακτικής σχέσης μπορεί να προηγηθεί η ένδειξη ‘c’ (cM of _, chromatic mediant relationship: χρωματική σχέση τρίτης). Όταν η μέση/υπομέση δεν έχει κοινό φθόγγο με την τονική, τότε πριν από το σύμβολο της συντακτικής σχέσης μπορεί να προηγηθεί η ένδειξη ‘dc’ (dcM of _, doubly chromatic mediant relationship: επιχρωματική σχέση τρίτης).

 

ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΥΠΟΤΟΝΙΚΗΣ

Η υποτονική αρμονική σχέση αναφέρεται στη συντακτική δομή <υποτονική-τονική> (subtonic-tonic: ST-T, bVII-I), η οποία εφαρμόζεται για κάθε βαθμίδα της διευρυμένης τονικότητας. Παραπέμπει στην τροπικότητα και συναντάται συχνότερα στην αρμονία της Ρομαντικής Περιόδου. Η υποτονική (ST, bVII of _) μπορεί να λάβει τις τρεις βασικές συγχορδιακές μορφές (μείζονα, ελάσσονα ή δεσπόζουσα). Οδηγείται στην τονική, ακολουθώντας τον δευτεριακό κύκλο αρμονικής κίνησης. H τονική (T) μπορεί να λάβει τις τρεις βασικές συγχορδιακές μορφές (μείζονα, ελάσσονα ή δεσπόζουσα). Στο παράδειγμα που ακολουθεί, εφαρμόζουμε τον συντακτικό κανόνα της υποτονικής για την πέμπτη βαθμίδα της τονικότητας Ντο.

 

ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΕΛΑΤΤΩΜΕΝΗΣ ΚΟΙΝΟΥ ΦΘΟΓΓΟΥ

Η σχέση της ελαττωμένης κοινού φθόγγου αναφέρεται στη συντακτική δομή <ελαττωμένη κοινού φθόγγου-τονική> (common tone diminished chord - tonic: cto7-T, io7-I), η οποία εφαρμόζεται για κάθε βαθμίδα της διευρυμένης τονικότητας. Ο κανόνας περιγράφει, ουσιαστικά, τη συνηθέστερη εναλλαγή συγχορδιακών τύπων πάνω από μια στατική ρίζα. Η ελαττωμένη (cto7 of _) μπορεί να λάβει τις συγχορδιακές μορφές της ελαττωμένης ή ημιελαττωμένης, ενώ η τονική (Τ) μπορεί να λάβει τις τρεις βασικές συγχορδιακές μορφές (μείζονα, ελάσσονα ή δεσπόζουσα). Στο παράδειγμα που ακολουθεί, εφαρμόζουμε τον συντακτικό κανόνα της ελαττωμένης κοινού φθόγγου για την πέμπτη βαθμίδα της τονικότητας Ντο.