Πρακτικές Οδηγίες Εναρμόνισης
τονικοποιήσεις & υλοποίηση πτώσεων
συντακτικοί κανόνες & κίνηση των φωνών
στροφικότητα & τονικές διαδρομές
μετασχηματισμοί πεμπτιακής κίνησης
* * *
Τα θέματα Αρμονίας των Πανελλαδικών Εξετάσεων είναι απλές, ολιγόμετρες κατασκευές. Η πορεία εξέλιξής τους είναι ευδιάκριτη. Από τον τονικό πόλο μεταβαίνουμε στους αντιθετικούς συγχορδιακούς πόλους, αυξάνοντας την ένταση. Ακολούθως, επιστρέφουμε στον τονικό πόλο, επιτυγχάνοντας τη λύση της έντασης. Αυτή η προκαθορισμένη τονική διαδρομή είναι, ουσιαστικά, η αναλυτική διατύπωση του θέματος. Ζητείται να υλοποιούμε αυτόν τον τονικό χάρτη. Δηλαδή να παράγουμε συγχορδιακή κίνηση εφαρμόζοντας τους συντακτικούς κανόνες και ταυτοχρόνως να παράγουμε μελωδική κίνηση αξιοποιώντας τις συμμετρίες του βασικού μοτίβου. Αναφέρουμε, στη συνέχεια, ορισμένες πρακτικές οδηγίες ( 8 + 2 ) που ίσως διευκολύνουν την πράξη της αρμονικής σύνταξης. Χρησιμοποιούμε ως παράδειγμα εργασίας το εγγύτερο χρονικά θέμα (2017).
[ ΟΔΗΓΙΑ #1: ΒΑΣΙΚΗ ΔΟΜΗ ]
Εντοπίζουμε τους βασικούς συγχορδιακούς πόλους, παρακολουθώντας την εξέλιξη της μελωδίας. Δεν θα είναι δύσκολο. Αναμένουμε την τονική να εμφανίζεται στην αφετηρία και την κατάληξη του θέματος. Θα αναζητήσουμε τους αντιθετικούς συγχορδιακούς πόλους στα σημεία της μελωδικής ασυνέχειας, δηλαδή εκεί όπου υπάρχουν μεγαλύτερες αξίες, παύσεις, αλλαγή ή επαναφορά της μοτιβικής οργάνωσης. Εϊναι οι απολήξεις της μελωδικής κίνησης, όπου οδηγούμαστε σε τοπικές πτώσεις. Αμέσως μετά, μπορούμε να περιγράψουμε τη βασική αρμονική δομή του θέματος. Το διατονικό πλέγμα ενσωματώνει αντιθέσεις στη διευρυμένη τονικότητα. Επομένως, δεν θα βρίσκουμε στη βασική δομή αποκλειστικά μια σχέση του τύπου τονική-δεσπόζουσα. Στο θέμα του 2017, η βασική αντίθεση στο τμήμα απομάκρυνσης εκφράζεται μέσω της αντιπαράθεσης του πόλου της τονικής (Ρε ελάσσονας) και του πόλου του προσαγωγέα (Ντο δίεση ελάσσονας ή Ρε ύφεση μείζονας). Ακόμα περισσότερο, ο πόλος του προσαγωγέα περιλαμβάνει την αντιπαράθεσή του με τη σχετική του δεσπόζουσα βαθμίδα (Σολ δίεση ή Λα ύφεση ελάσσονα).
[ ΟΔΗΓΙΑ #2: ΤΟΝΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ]
Χαράσσουμε κατά προσέγγιση τα όρια των τονικών περιοχών, εντός των οποίων θα εσωκλείεται διατονικό (κυρίως) υλικό από τις αντίστοιχες κλίμακες των συγχορδιακών πόλων. Θα υπάρχουν, βεβαίως, ασάφειες ή επικαλύψεις στην οριοθέτηση. Είναι τα μεταβατικά τμήματα, για τα οποία πρόκειται να σχεδιάσουμε στροφική αρμονική κίνηση. Στο παράδειγμά μας, την αφετηριακή διατονική συλλογή στη Ρε ελάσσονα διαδέχονται οι διατονικές συλλογές στη Ντο δίεση ελάσσονα, στη Λα ύφεση ελάσσονα και στη Ρε ύφεση μείζονα, πριν επιστρέψουμε στη διατονική συλλογή της Ρε ελλάσονας.
[ ΟΔΗΓΙΑ #3: ΤΟΝΙΚΟΠΟΙΗΣΕΙΣ & ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΠΤΩΣΕΩΝ ]
Σχεδιάζουμε και υλοποιούμε τις πτώσεις στους συγχορδιακούς πόλους. Όπως έχουμε δει, οι αντιθετικοί πόλοι τονικοποιούνται. Δηλαδή αποκτούν υπόσταση δευτερεύουσας τονικής και κυριαρχούν τονικά (σε ένα ασθενέστερο επίπεδο, ασφαλώς) σε μια περιοχή του θέματος. Εντός αυτής της περιοχής θα περιλαμβάνεται το σχήμα της πτώσης, συνήθως στα σημεία της μελωδικής ασυνέχειας (βλ. οδηγία #1) και στην κατάληξη του θέματος (τελική πτώση). Το βασικό πτωτικό σχήμα είναι, συχνότερα, μια ανεπτυγμένη δεσποζουσιακή σχέση. Περιλαμβάνει (κατά σειρά) τις συγχορδίες της προδεσπόζουσας, της καθυστέρησης της δεσπόζουσας, τη δεσπόζουσα και την τονική ή την υποκατάστασή της. Για τη θέση της προδεσπόζουσας, μπορούμε να επιλέξουμε ανάμεσα στους συγχορδιακούς τύπους της σχετικής επιτονικής, της σχετικής υποδεσπόζουσας και της σχετικής ναπολιτάνικης συγχορδίας. Η δεσπόζουσα καθυστερείται από τη δεύτερη αναστροφή της τονικής (πτωτικό 6/4). Στην κατάληξη του σχήματος, η τονική μπορεί να υποκατασταθεί συνηθέστερα από τη σχετική της έκτη (φυσική ή βαρυμένη). Συνολικά, το σχήμα μπορεί να οδηγεί σε πτώση είτε τέλεια αυθεντική είτε ατελή αυθεντική είτε απροσδόκητη. Όμως, η τελική μας επιλογή θα καθοριστεί από τη μοτιβική διαμόρφωση, που θα λάβουμε υπόψη σε επόμενο βήμα.
Προσοχή στις χαρακτηριστικές νότες! Θα υπάρχει οπωσδήποτε στο θέμα μας ένα πτωτικό σχήμα που θα χρησιμοποιεί τον χαρακτηριστικό μελωδικό φθόγγο της ναπολιτάνικης συγχορδίας. Αλλά ακόμα και αν δεν υπάρχει η βαρυμένη δευτέρα στη φωνή της σοπράνο, θα πρέπει να μπορούμε να εντάσσουμε τη ναπολιτάνικη συγχορδία σε οποιοδήποτε πτωτικό σχήμα. Πολλές φορές, στην τελική πτώση του θέματος, ο μελωδικός φθόγγος της έκτης (μικρής ή μεγάλης) πάνω από τη δεσπόζουσα υποκαθιστά την πέμπτη της συγχορδίας πριν προσπέσει στον φθόγγο της τονικής. Αναφέρεται και ως κίνηση της δεσπόζουσας με δεκάτη τρίτη (μικρή ή μεγάλη). Σπανιότερα, πριν από την κατάληξη στον τονικό φθόγγο, μπορεί να ακούγεται η προήγησή του πάνω από τη δεσπόζουσα συγχορδία. Σε αυτή την περίπτωση, η δεσπόζουσα συγχορδία μπορεί να λάβει τη μορφή της δεσπόζουσας με ενδεκάτη, δηλαδή να είναι η υβριδική συγχορδία που σχηματίζεται από την υπέρθεση της σχετικής επιτονικής ή της σχετικής υποδεσπόζουσας επί του φθόγγου της δεσπόζουσας. Ας έχουμε, επιπλέον, τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουμε τη δεσπόζουσα με αυξημένη και ελαττωμένη πέμπτη ταυτοχρόνως, αφού έχει έντονη οδηγητική τάση. Μπορούμε να ερμηνεύσουμε αυτόν τον σχηματισμό ως την υβριδική συγχορδία της αυξημένης δεσπόζουσας επί του φθόγγου της βαρυμένης δευτέρας ή, διαφορετικά, ως την τρίτονη συγχώνευση της γαλλικής συγχορδίας με την αυξημένη δεσπόζουσα. Στο θέμα του 2017, υλοποιούνται τέσσερα πτωτικά σχήματα, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνεται σχήμα με ναπολιτάνικη και σχήμα με δεσπόζουσα ενδεκάτης.
[ ΟΔΗΓΙΑ #4: ΠΕΝΤΑΛ & ΤΕΛΙΚΗ ΠΤΩΣΗ ]
Σχεδιάζουμε και υλοποιούμε την καταληκτική πτώση, η οποία ενδεχομένως περιέχει τα πεντάλ της δεσπόζουσας και της τονικής. Η τελική πτώση εξελίσσεται ακολουθώντας ένα μεγάλο σχήμα δεσποζουσιακής σχέσης. Επιπλέον, η αρμονική κίνηση εντός των ορίων κάθε πεντάλ μπορεί επίσης να ακολουθεί ένα δεσποζουσιακό σχήμα. Αναφέρουμε αναλυτικότερα. Εντός του πεντάλ της τονικής μπορεί να αναπτυχθεί η σχέση: υποδεσπόζουσα (μείζονα ή ελάσσονα) προς προσαγωγική ελάττωμένη (ή δεσπόζουσα) προς τονική. Η υποδεσπόζουσα μπορεί να τονίζεται επιπλέον από την δευτερεύουσα δεσπόζουσά της ή την προσαγωγική της ελαττωμένη. Εντός του πεντάλ της δεσπόζουσας μπορεί, ομοίως, να αναπτυχθεί η σχέση: μείζονα ή ελάσσονα υποδεσπόζουσα (δηλαδή το πτωτικό 6/4 της τονικής) προς προσαγωγική ελαττωμένη της δεσπόζουσας (ή δευτερεύουσα δεσπόζουσα της δεσπόζουσας) προς δεσπόζουσα. Η προσαγωγική ελαττωμένη της δεσπόζουσας έχει επιπλέον την ιδιότητα να είναι και η ελαττωμένη κοινού φθόγγου της σχετικής υποδεσπόζουσας της δεσπόζουσας (του πτωτικού 6/4). Συνεπώς, μπορεί να παρεμβάλλεται ανάμεσά τους. Τις περισσότερες φορές, το πεντάλ της δεσπόζουσας είναι σύντομο και περιλαμβάνει μόνο τη δεύτερη αναστροφή της τονικής που λειτουργεί ως καθυστέρηση της δεσπόζουσας. Επιπροσθέτως, το πεντάλ της δεσπόζουσας μπορεί να προετοιμάζεται είτε με βήμα τόνου από τη μείζονα ή ελάσσονα υποδεσπόζουσα είτε με βήμα ημιτονίου από την προσαγωγική ελαττωμένη ή τη συγχορδία αυξημένης έκτης. Με τη σειρά της, η υποδεσπόζουσα μπορεί επίσης να προετοιμάζεται από τη δευτερεύουσα δεσπόζουσά της. Μπορούμε να δούμε τα παραπάνω στον πίνακα ‘οι βασικές συγχορδίες στα πεντάλ της δεσπόζουσας και της τονικής’. Στον πίνακα, δίδεται επιπλέον μια υλοποίηση του εκτεταμένου σχήματος της τελικής πτώσης που περιέχει πεντάλ της δεσπόζουσας και της τονικής, σύμφωνα με το συγχορδιακό ύφος του Μπαχ. Προτείνεται, για την τεχνική του πεντάλ, η μελέτη του Πρελουδίου σε Ντο μείζονα από το Πρώτο Βιβλίο του Καλοσυγκερασμένου Πληκτροφόρου. Η καταληκτική πτώση, στο παράδειγμά μας, περιέχει το πεντάλ της τονικής, πάνω στο οποίο υλοποιείται το σχήμα: δευτερεύουσα δεσπόζουσα της υποδεσπόζουσας προς υποδεσπόζουσα-επιτονική προς προσαγωγική ελαττωμένη προς τονική. Τα θέματα με ελάσσονα τονικότητα τερματίζονται συνήθως με μείζονα τονική (τρίτη του Πικαρντί).
Θα παρατηρήσουμε ότι με τις τονικοποιήσεις των βασικών συγχορδιακών πόλων και την υλοποίηση των πτώσεων έχουμε εναρμονίσει ένα σημαντικό μέρος του θέματος. Ωστόσο, αυτή η εργασία δεν θα έπρεπε να υπερβεί σε διάρκεια το ένα τέταρτο του διαθέσιμου διαστήματος εξέτασης. Τα βήματα που ακολουθούν είναι ασφαλώς απαιτητικότερα σε ένταση προσπάθειας και σε κατανάλωση χρόνου.
[ ΟΔΗΓΙΑ #5: ΔΙΑΤΟΝΙΚΗ ΑΡΜΟΝΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ ]
Σχεδιάζουμε τη διατονική αρμονική κίνηση, εντός των ορίων κάθε τονικής περιοχής και υποπεριοχής, χρησιμοποιώντας πρωτίστως τον πεμπτιακό κύκλο. Όπως φαίνεται στην εικόνα του διατονικού κύκλου πέμπτης, μπορούμε να διατάξουμε τις συγχορδίες της μείζονας και της ελάσσονας τονικότητας κατά την ισχυρή φορά του κύκλου πέμπτης. Στη μείζονα τονικότητα σχηματίζεται η κίνηση των βαθμίδων: I-IV-VII-III-VI-II-V-I, ενώ στην ελάσσονα τονικότητα σχηματίζεται η κίνηση των βαθμίδων: I-IV-bVII-bIII-bVI-II-V-I. Αυτές οι διατάξεις αποτελούν την πρώτη μας επιλογή για την εναρμόνιση των διατονικών περιοχών πριν από τις πτώσεις ή έπειτα από αυτές.
Θα προσπαθήσουμε να απλοποιήσουμε ακόμα περισσότερο τη διαδικασία. Μπορούμε να σκεφτόμαστε τη διατονική εναρμόνιση ως μια διάταξη τεσσάρων βασικών θέσεων. Στην πρώτη θέση (τονική) τοποθετούμε τη συγχορδία της τονικής ή τις παράλληλές της, μέση και υπομέση, είτε όλες μαζί. Έχουμε επιπλέον την επιλογή να τοποθετήσουμε τις συγχορδίες που προετοιμάζουν με κίνηση πέμπτης οποιαδήποτε από τις παράλληλες. Στη δεύτερη θέση (προδεσπόζουσα) τοποθετούμε τις συγχορδίες της υποδεσπόζουσας ή της επιτονικής είτε και τις δύο μαζί. Στην τρίτη θέση (δεσπόζουσα) τοποθετούμε την καθυστέρηση της δεσπόζουσας και τη δεσπόζουσα. Στην τέταρτη θέση (τονική) τοποθετούμε την τονική ή υπομέση. Είναι αρκετά πιθανόν, το τμήμα της προδεσπόζουσας-δεσπόζουσας-τονικής να σχηματίζει την πτώση της εξεταζόμενης διατονικής περιοχής. Σε αυτή την περίπτωση, ο κύκλος πέμπτης μάς προσφέρει τις επιλογές που αναφέραμε για την πρώτη θέση, η οποία θα προηγείται της πτώσης. Στον πίνακα της ‘βασικής διατονικής κίνησης στη μείζονα και ελάσσονα τονικότητα’ εικονίζεται η συγχορδιακή διαδοχή που περιγράψαμε.
Στο παράδειγμά μας, σχεδιάζουμε τη διατονική κίνηση του βασίμου πριν από ή μετά τα όρια των πτώσεων. Αυτό που έχουμε να κάνουμε, τις περισσότερες φορές, είναι να συμπληρώσουμε τις διατονικές θέσεις του κύκλου πέμπτης που προηγούνται του σχήματος της πτώσης. Παρατηρούμε ότι θα είναι μάλλον οι συγχορδίες της τονικής και της υπομέσης. Θα επισημάνουμε ότι στην αφετηριακή τονική περιοχή ενός θέματος σε ελάσσονα τονικότητα, θα εμφανίζεται αρκετά συχνά το τμήμα της κίνησης του διατονικού κύκλου πέμπτης που θα οδηγεί από την τονική συγχορδία στη συγχορδία της σχετικής μέσης: i-iv-bVII-bIII. Στο παράδειγμά μας, δημιουργείται επιπλέον μια αλυσίδα πάνω από αυτήν ακριβώς την κίνηση. Αλλά αυτή την παρατήρηση μπορούμε να τη γενικεύσουμε. Η συγχορδιακή διαδοχή κατά την ισχυρή φορά του κύκλου πέμπτης προσφέρει ικανή προωθητική ώθηση για την ανάπτυξη μελωδικών αλυσίδων. Επομένως, αποτελεί ιδανική επιλογή εναρμόνισης, την οποία εξετάζουμε κατά προτεραιότητα.
[ ΟΔΗΓΙΑ #6: ΔΕΣΠΟΖΟΥΣΙΑΚΗ ΧΡΩΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ]
Εναρμονίζουμε τις χρωματικές μελωδικές κινήσεις ή εισάγουμε χρωματικότητα στο θέμα, χρησιμοποιώντας τον δεσποζουσιακό συντακτικό κανόνα. Είναι το ισχυρότερο αρμονικό εργαλείο που διαθέτουμε, αφού δεν υπάρχει ουσιαστικά καμία μελωδική κίνηση που να μην μπορεί να την υποστηρίξει συγχορδιακά. Τα πολυσέλιδα εγχειρίδια αρμονίας δεν κάνουν τίποτε άλλο παρά να εκθέτουν τις μορφές και τις εφαρμογές αυτού του κανόνα. Επομένως, χωρίς την ευχερέστατη χρήση αυτού του θεωρητικού εργαλείου δεν θα είναι δυνατή η επιτυχής έκβαση αυτής της εξέτασης. Στην απλούστερη μορφή του, ο κανόνας εκφράζεται με δύο συγχορδίες: τη δεσπόζουσα και την τονική. Ωστόσο, πρέπει να σκεφτόμαστε ότι έχουμε τρεις βασικές επιλογές για τη θέση της δεσπόζουσας. Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε: (α) είτε τη δεσπόζουσα, που κινείται με κατιόν διάστημα καθαρής πέμπτης προς την τονική λύση˙ είτε την τρίτονη υποκατάστασή της, δηλαδή τη συγχορδία της αυξημένης έκτης (ιταλική, γερμανική ή γαλλική), που κινείται με κατιόν χρωματικό ημιτόνιο προς την τονική λύση˙ είτε την προσαγωγική ελαττωμένη, που κινείται με ανιόν χρωματικό ημιτόνιο προς την τονική λύση. Για τη θέση της τονικής, έχουμε επιπλέον την επιλογή της υπομέσης: ελάσσονας στη σχετική φυσική έκτη βαθμίδα ή μείζονας στη σχετική βαρυμένη έκτη βαθμίδα. Ο δεσποζουσιακός κανόνας, στην εκτεταμένη του μορφή, περιλαμβάνει την προετοιμασία της δεσπόζουσας από την προδεσπόζουσά της. Η θέση αυτή καλύπτεται από τις συγχορδιακές εκφράσεις είτε της υποδεσπόζουσας (μείζονας ή ελάσσονας) είτε της επιτονικής (ελάσσονας ή ημιελαττωμένης) είτε της βαρυμένης επιτονικής ή ναπολιτάνικης (μείζονας). Συνοψίζονται, στον παρακάτω πίνακα, οι κυριότερες επιλογές συγχορδιών για το σχήμα του βασικού συντακτικού κανόνα.
Για την εναρμόνιση των χρωματικών μελωδικών κινήσεων του παραδείγματός μας, έχουμε χρησιμοποιήσει και τις τρεις επιλογές για τη θέση της δεσπόζουσας (πεμπτιακή δεσπόζουσα, συγχορδία αυξημένης έκτης, προσαγωγική ελαττωμένη). Ασφαλέστατα, το κατιόν ή το ανιόν βήμα ημιτονίου είναι η χαρακτηριστικότερη χρωματική μελωδική κίνηση. Εναρμονίζεται με τους φθόγγους του τριτόνου διαστήματος (προσαγωγέα-εβδόμης) που περιέχεται σε μια δεσπόζουσα συγχορδία (πεμπτιακή ή αυξημένης έκτης) ή σε μια ελαττωμένη συγχορδία. Αν στο θέμα μας υπάρχει η διαδοχική εναρμόνια γραφή ενός χρωματικού μελωδικού φθόγγου που κινείται με ανιόν βήμα ημιτονίου, επιλέγουμε κάποια έκφραση της συγχορδίας αυξημένης έκτης (ιταλική/γερμανική/γαλλική) για την εναρμόνισή του. Επισημαίνουμε ότι πριν από τη λύση της δεσπόζουσας είναι δυνατόν να παρεμβάλλεται μια συγχορδία καθυστέρησης της τονικής. Ειδικότερα, κατά την κίνηση της γερμανικής συγχορδίας προς την κανονική της λύση αποφεύγονται οι παράλληλες πέμπτες, αν προηγηθεί πριν από την τονική η σχετική ελάσσονα υποδεσπόζουσα πάνω από το τονικό βάσιμο (Gr+6 of I - iv of I / Ι - Ι of I).
[ ΟΔΗΓΙΑ #7: ΜΟΤΙΒΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ & ΜΙΜΗΣΕΙΣ ]
Αξιοποιούμε τους μελωδικούς υποσχηματισμούς των βασικών μοτίβων του θέματος, προκειμένου να σχηματοποιήσουμε τις μελωδικές γραμμές της τετράφωνης εναρμόνισης. Ασφαλώς, είναι το πιο απαιτητικό μέρος της εργασίας μας. Το μουσικό μας κείμενο πρόκειται να αποκτήσει αντιστικτικότητα, συνοχή και χαρακτήρα. Κερδίζοντας ωστόσο εμπειρία, θα μπορούμε να προσαρμόζουμε τις επιλογές μας (στο στάδιο της διατονικής και της χρωματικής δεσποζουσιακής εναρμόνισης) στη δυναμική και τις τάσεις της μοτιβικής ανάπτυξης. Πώς θα εργαστούμε; Σημαντικότερη δεξαμενή μελωδικού υλικού είναι το μοτίβο στην αρχή του θέματος. Εξάγουμε από αυτό διάφορα μελωδικά σχήματα. Θα είναι τα lego μας, με τα οποία θα διαμορφώσουμε τις φωνές της εναρμόνισης. Στο παράδειγμά μας, έχουμε αντλήσει τέσσερα μελωδικά μορφώματα από το αρχικό μοτίβο. Κάθε μελωδικό μόρφωμα μπορεί να μετασχηματιστεί στην αντιστροφή του (i), στην αναδρομή (r) ή στην αντιαναδρομή του (ri). Τα διαστήματα των μετασχηματισμών διατηρούν ενδεχομένως το είδος τους ή μόνο το όνομα. Επιπλέον, κάθε μόρφωμα μπορεί να μεταφερθεί σε οποιοδήποτε τονικό ύψος και να υποστεί ρυθμική αύξηση ή ρυθμική μείωση. Τα υπο-μοτίβα μας εξακολουθούν να είναι αναγνωρίσιμα ακόμα και όταν παραμορφώνονται (σε κάποιο βαθμό) τα διαστήματα που τα συγκροτούν. Στον πίνακα των ‘μελωδικών μετασχηματισμών’ συμπυκνώνονται οι πιθανότερες μεταλλαγές ενός μοτίβου.
Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι η μελωδική δομή του θέματος δεν συμπίπτει γενικά με την αρμονική δομή, σε οποιοδήποτε επίπεδο ανάλυσης. Για παράδειγμα, αν η μελωδία ολοκληρώνει μια φράση της, δεν συμβαίνει το ίδιο με την αρμονία. Είναι εσφαλμένη η αντίληψη ότι η αρμονία υποτάσσεται στη μελωδία και συμβαδίζει με αυτήν. Μελωδία και αρμονία κλειδώνουν σε διαφορετικά σημεία. Αυτό σημαίνει ότι λειτουργούν μάλλον συμπληρωματικά. Ο γενικός ρυθμός εξέλιξης του μουσικού μας κειμένου θα προκύψει από τη συνδυαστική δράση αυτών των δύο παραγόντων, της μελωδικής και της αρμονικής φόρμας. Ως εκ τούτου, η δημιουργία μιμήσεων σε επιλεγμένα σημεία του θέματος θα προσδώσει προωθητική ενέργεια στην εναρμόνισή μας. Ποια είναι αυτά τα σημεία; Όπως φαίνεται στο παράδειγμά μας, προσπαθούμε να αναπαράγουμε τα βασικά μοτίβα στην αφετηριακή τονική περιοχή και στην τελική πτώση, στις ενδιάμεσες πτώσεις στους συγχορδιακούς πόλους και γενικότερα όπου η μελωδία φαίνεται στατική. Κατά τη μοτιβική διεργασία, τροποποιούμε ενδεχομένως το σχέδιο της διατονικής και δεσποζουσιακής εναρμόνισης. Επιλέγουμε τα είδη και τις θέσεις των συγχορδιών ώστε να εξυπηρετείται η μοτιβική διαμόρφωση των φωνών του μουσικού κειμένου.
[ ΟΔΗΓΙΑ #8: ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ & ΚΙΝΗΣΗ ΤΩΝ ΦΩΝΩΝ ]
Στο τελευταίο στάδιο της εργασίας μας, οριστικοποιούμε το μελωδικό σχήμα και τη φραστική των διακριτών αρμονικών φωνών. Δεν αμελούμε τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουμε και άλλους συντακτικούς κανόνες, εκτός του δεσποζουσιακού. Γνωρίζουμε, βεβαίως, ότι το συντριπτικά μεγαλύτερο ποσοστό συγχορδιακών συνδέσεων προκύπτει από την εφαρμογή της πεμπτιακής κίνησης και ιδιαίτερα της δεσποζουσιακής σχέσης. Είναι άλλωστε το βασικό ζητούμενο αυτής της εξέτασης. Από τους υπόλοιπους κανόνες, η συντακτική σχέση της μέσης/υπομέσης εφαρμόζεται περισσότερο συχνά, ακόμα και στα βαθύτερα επίπεδα της αρμονικής μας δομής. Θα παρατηρήσουμε ότι οι παράλληλες συγχορδίες της τονικής, τις οποίες χρησιμοποιούμε πολύ συχνά στις διατονικές μας συνδέσεις, είναι εκφράσεις αυτού του κανόνα. Λιγότερο συχνά εφαρμόζονται οι συντακτικές σχέσεις της υποδεσπόζουσας και της ελαττωμένης κοινού φθόγγου, ενώ σπανιότερα εφαρμόζεται η συντακτική σχέση της υποτονικής. Στον παρακάτω πίνακα περιέχονται οι συνηθέστερες συγχορδιακές εκφράσεις αυτών των συντακτικών κανόνων. Η αρμονία μας μπορεί να ξεφεύγει από το ισχυρό προωθητικό σχήμα της πεμπτιακής κίνησης και να εμφανίζει περισσότερες αποχρώσεις και ρομαντικές παραπομπές. Στο παράδειγμά μας, οι διακριτές φωνές της αρμονίας αποκτούν την τελική τους διαμόρφωση.
[ ΟΔΗΓΙΑ #9: ΣΤΟΦΙΚΟΤΗΤΑ & ΤΟΝΙΚΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ]
Στροφικότητα ονομάζουμε τη δυνατότητα πολλαπλού καθορισμού της αρμονικής δράσης μιας συγχορδίας. Όταν δεν έχουμε αποκτήσει ακόμα εμπειρία, συχνά διαμαρτυρόμαστε γιατί δεν ξέρουμε πώς να κινήσουμε τις φωνές μιας συγχορδίας. Ή, άλλοτε, δεν γνωρίζουμε με ποια ενδιάμεσα βήματα θα προσεγγίσουμε μια συγχορδία στόχο. Ωστόσο, καθώς εξοικειωνόμαστε με τη λειτουργία των συντακτικών κανόνων, θα μπορούμε εύκολα να στρέφουμε την αρμονία προς την κατεύθυνση που επιθυμούμε. Ας δούμε, λοιπόν, με πόσους διαφορετικούς τρόπους καθορίζουμε το ρόλο και την κίνηση μιας συγχορδίας. Θα χρησιμοποιήσουμε ως παράδειγμα τη συγχορδία Σι ύφεση μείζονα (Bb).
Πρώτος τύπος στροφικότητας είναι αυτός του συντακτικού κανόνα. Η συγχορδία του παραδείγματός μας μπορεί να εξελίσσεται (ή να προσεγγίζεται) σύμφωνα με οποιονδήποτε συντακτικό κανόνα. Κατέχει, στο παράδειγμά μας, την πρώτη θέση είτε της σχέσης της δεσπόζουσας είτε της σχέσης της υποδεσπόζουσας είτε της σχέσης της μέσης/υπομέσης είτε της σχέσης της ελαττωμένης κοινού φθόγγου είτε της σχέσης της υποτονικής. Βλέπουμε στην πρώτη σειρά του παρακάτω πίνακα τις διαφορετικές κατευθύνσεις κίνησης που προκύπτουν από την εφαρμογή αυτών των διαφορετικών συντακτικών κανόνων για την ίδια συγχορδία.
Δεύτερος τύπος στροφικότητας είναι αυτός της συντακτικής θέσης. Η συγχορδία μας μπορεί να καταλάβει οποιαδήποτε θέση ενός συγκεκριμένου συντακτικού κανόνα. Αν υποθέσουμε ότι η συγχορδία του παραδείγματος είναι μέρος του δεσπόζουσιακού κανόνα, τότε μπορεί να καταλάβει είτε τη θέση της προδεσπόζουσας είτε τη θέση της δεσπόζουσας είτε τη θέση της τονικής ή της τονικής υποκατάστασης. Βλέπουμε στη δεύτερη σειρά του πίνακα ότι, πριν ή έπειτα από τη συγχορδία μας, η αρμονία μεταβάλλεται, παρότι χρησιμοποιείται ο ίδιος κανόνας.
Τρίτος τύπος στροφικότητας είναι αυτός της συντακτικής (συγχορδιακής) έκφρασης. Η συγχορδίας μας τώρα ανήκει σε συγκεκριμένο συντακτικό κανόνα και καταλαμβάνει συγκεκριμένη θέση σε αυτόν. Όμως, η συγκεκριμένη συντακτική θέση μπορεί να εκδηλώνεται με διαφορετική συγχορδιακή έκφραση. Για παράδειγμα, η θέση της προδεσπόζουσας, στον δεσποζουσιακό κανόνα, εκφέρεται από τις συγχορδίες της υποδεσπόζουσας, της επιτονικής ή της βαρυμένης επιτονικής (ναπολιτάνικης). Επίσης, η πρώτη θέση στον συντακτικό κανόνα της μέσης/υπομέσης εκφέρεται από διάφορες συγχορδιακές εκφράσεις αυτών των δύο βαθμίδων, καθώς προσεγγίζουν τη σχετική τους τονική. Όπως παρατηρούμε στην τρίτη σειρά του πίνακα, πάλι μεταβάλλεται η αρμονική εξέλιξη.
Τέταρτος τύπος στροφικότητας είναι αυτός της συγχορδιακής συμμετρίας. Η συγχορδία του παραδείγματός μας μετέχει σε συγκεκριμένο κανόνα, κατέχει συγκεκριμένη θέση και έχει συγκεκριμένη διαστηματική έκφραση (είδος και τύπο). Όμως, αυτή ακριβώς η διαστηματική δομή της συγχορδίας μας είναι συμμετρική. Δηλαδή, τουλάχιστον μία αναστροφή της αναπαράγει τον ίδιο τύπο συγχορδίας. Το τρίτονο διάστημα μιας δεσπόζουσας συγχορδίας, η ελαττωμένη συγχορδία και η αυξημένη συγχορδία είναι τέτοιες συμμετρικές κατασκευές. Οι δεσπόζουσες συγχορδίες που απέχουν τρίτονο διάστημα περιέχουν τους φθόγγους του ίδιου τριτόνου. Για παράδειγμα, οι δεσπόζουσες Bb7b5 και E7b5 αποτελούνται από τους ίδιους φθόγγους ενώ περιέχουν το ίδιο τρίτονο διάστημα (ρε-λαb ή ρε-σολ#). Σύμφωνα με τον δεσποζουσιακό κανόνα, και με την ίδια συγχορδιακή κατασκευή στη θέση της δεσπόζουσας, μπορούμε να προσεγγίσουμε δύο διαφορετικές τονικές εκφράσεις˙ στο παράδειγμά μας (βλ. τέταρτη σειρά στον πίνακα), είτε τη Μι ύφεση είτε τη Λα (μείζονες ή ελάσσονες). Επομένως, μπορούμε να ερμηνεύσουμε με δύο τρόπους μια δεσπόζουσα συγχορδία που καταλαμβάνει τη θέση της δεσπόζουσας στον δεσποζουσιακό κανόνα, είτε ως δεσπόζουσα πεμπτιακής κίνησης είτε ως γερμανική (ή γαλλική ή ιταλική) συγχορδία χρωματικής ημιτονιακής κίνησης. Και σε αυτήν την περίπτωση στροφικότητας, το αρμονικό αποτέλεσμα μεταβάλλεται. Ασφαλώς, η ελαττωμένη συγχορδία είναι η superstar των μεταμορφώσεων. Περιέχει τέσσερα τρίτονα διαστήματα. Συνεπώς, όταν κατέχει τη θέση της δεσπόζουσας σε έναν δεσποζουσιακό συντακτικό κανόνα, τότε μπορεί να προσεγγίσει τέσσερις διαφορετικές τονικές (ως προσαγωγική ελαττωμένη). Μπορούμε να δούμε αυτή τη δράση της ελαττωμένης στην τέταρτη σειρά του πίνακα. Οι ελαττωμένη συγχορδία Bbo7 έχει τέσσερις αναστροφές, οι οποίες είναι οι ελαττωμένες συγχορδίες C#o7, Eo7 και Go7. Επιπροσθέτως, αν η ελαττωμένη συγχορδία του παραδείγματός μας δρούσε σύμφωνα με τον συντακτικό κανόνα της ελαττωμένης κοινού φθόγγου, θα μπορούσε να προσεγγίσει τέσσερις διαφορετικές τονικές.
Θα συνοψίσουμε με ένα επιπλέον παράδειγμα. Ας υποθέσουμε ότι η αρμονία μας έχει σταματήσει στη δεσπόζουσα συγχορδία Bb7. Με όσα έως τώρα γνωρίζουμε, σε πόσες κατευθύνσεις θα μπορούσαμε να κινηθούμε; Αν λάβουμε υπόψη τη στροφικότητα του συντακτικού κανόνα, της συντακτικής έκφρασης και της συγχορδιακής συμμετρίας, η απάντηση θα ήταν η εξής. (i) Η δεσπόζουσα συγχορδία Bb7 θα μπορούσε να κινηθεί όπως η δεσπόζουσα συγχορδία του συντακτικού κανόνα της δεσπόζουσας. Επιπλέον, λόγω της τρίτονης συμμετρίας θα οδηγούσε στις τονικές με ρίζα Μι ύφεση και Λα. (ii) Η δεσπόζουσα συγχορδία Bb7 θα μπορούσε να κινηθεί όπως η υποδεσπόζουσα συγχορδία του συντακτικού κανόνα της υποδεσπόζουσας. Θα οδηγούσε, λοιπόν, στην τονική με ρίζα Φα. (iii) Η δεσπόζουσα συγχορδία Bb7 θα μπορούσε να κινηθεί όπως η υποτονική συγχορδία του συντακτικού κανόνα της υποτονικής. Θα οδηγούσε, συνεπώς, στην τονική με ρίζα Ντο. (iv) Η δεσπόζουσα συγχορδία Bb7 θα μπορούσε να κινηθεί όπως η υπομέση του συντακτικού κανόνα της μέσης/υπομέσης. Θα οδηγούσε στις τονικές με ρίζα Ρε και Ρε ύφεση, αν ήταν αντιστοίχως η βαρυμένη ή η φυσική υπομέση. (v) Η δεσπόζουσα συγχορδία Bb7 θα μπορούσε να κινηθεί όπως η μέση του συντακτικού κανόνα της μέσης/υπομέσης. Θα οδηγούσε στις τονικές με ρίζα Σολ και Σολ ύφεση, αν ήταν αντιστοίχως η βαρυμένη ή η φυσική μέση. Σύνολο πιθανών κινήσεων; Οκτώ (παραλείποντας να αναφέρουμε δύο επιπλέον λύσεις, λόγω τρίτονης συμμετρίας, στις συντακτικές σχέσεις της υποδεσπόζουσας και της μέσης/υπομέσης). Ίσως οι υπολογισμοί να φαίνονται πολύπλοκοι, αλλά είναι απλώς οι πολλές διαστάσεις που προκύπτουν από την εφαρμογή των διαφορετικών κανόνων και τη διαφορετική προοπτική των συμμετριών. Όσο ταχύτερα πραγματοποιούμε τους υπολογισμούς στροφικότητας τόσο περισσότερο θα μικραίνει ο χρόνος επίλυσης ενός θέματος. Αυτή η μάχη μοιάζει με εκείνη την παλαιότερη μάχη των διαστημάτων, όταν προσπαθούσαμε να καθορίσουμε τις νότες των κλιμάκων ή των συγχορδιών, καθώς και των μεταφορών τους. Το γεγονός ότι είμαστε σε αυτές τις σελίδες σημαίνει ότι τότε τα είχαμε καταφέρει. Ας αισιοδοξούμε, λοιπόν.
[ ΟΔΗΓΙΑ #10: ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΠΕΜΠΤΙΑΚΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ ]
Αν μας ρωτούσαν “ποιό είναι το πολυτιμότερο μυστικό της αρμονικής κίνησης”; Θα απαντούσαμε: “η κίνηση κατά τον κύκλο πέμπτης”. Ο δεσποζουσιακός κανόνας είναι παράγωγη σχέση της πεμπτιακής κίνησης. Όμως, όταν γενικεύεται η εφαρμογή του, μπορεί να επιδράσει στην πεμπτιακή κίνηση και να τη μετασχηματίσει. Ας δούμε στη συνέχεια ορισμένες εκφράσεις της πεμπτιακής κίνησης, οι οποίες χρησιμοποιούνται συχνότερα στα θέματα των εξετάσεων και εναρμονίζουν διατονικές ή χρωματικές μελωδικές γραμμές, καθώς και μελωδικές αλυσίδες.
Στις δύο πρώτες σειρές του παρακάτω πίνακα, συναντάμε τη διατονική κίνηση του κύκλου πέμπτης στη μείζονα και την ελάσσονα τονικότητα. Στην πρώτη σειρά η κίνηση πέμπτης υλοποιείται με τρίφωνες συγχορδίες ενώ στη δεύτερη σειρά υλοποιείται με τετράφωνες συγχορδίες. Μια τέτοια κίνηση μπορεί συνήθως να υποστηρίξει διατονικές μελωδικές αλυσίδες στην αφετηριακή περιοχή του θέματος, όπως είδαμε στο παράδειγμά μας.
Αν αντικατασταθούν οι διατονικές συγχορδίες από τις δεσπόζουσες συγχορδίες της ίδιας ρίζας, προκύπτει ο συνηθέστερος μετασχηματισμός της πεμπτιακής κίνησης: η αλυσίδα δεσποζουσών συγχορδιών. Η προωθητική δράση μιας τέτοιας σειράς συγχορδιών είναι ιδιαίτερα αυξημένη, αφού προστίθεται σε αυτήν η οδηγητική τάση των φωνών του τριτόνου διαστήματος που περιέχεται σε κάθε δεσπόζουσα συγχορδία. Στο πρώτο μέτρο της τρίτης σειράς του πίνακα γράφεται ένα τμήμα μιας αλυσίδας πέμπτης με δεσπόζουσες συγχορδίες. Στο δεύτερο μέτρο της ίδιας σειράς η αλυσίδα πέμπτης με δεσπόζουσες συγχορδίες διευρύνεται, αφού κάθε δεσπόζουσα προετοιμάζεται από την προδεσπόζουσά της (σύμφωνα με τις διάφορες εκφράσεις του δεσποζουσιακού κανόνα). Η τρίτονη υποκατάσταση, ή αλλιώς η συμμετρία της δεσπόζουσας συγχορδίας, μπορεί να μετατρέψει την αλυσίδα πεμπτιακής κίνησης σε χρωματική αλυσίδα κατιόντος ημιτονιακού βήματος. Στο πρώτο μέτρο της τέταρτης σειράς του πίνακα γράφεται ένα τμήμα μιας χρωματικής αλυσίδας με δεσπόζουσες συγχορδίες που ακολουθούν τον τύπο κίνησης της ιταλικής συγχορδίας. Στο δεύτερο μέτρο της ίδιας σειράς η χρωματική αλυσίδα διευρύνεται, καθώς κάθε δεσπόζουσα οδηγείται εμμέσως στη λύση της που ακολουθούν τον τύπο κίνησης της γερμανικής συγχορδίας. Αυτές οι κινήσεις δεσποζουσών συγχορδιών, κατά την πεμπτιακή ή τη χρωματική έκφρασή τους, μπορούν να υποστηρίξουν διατονικές ή χρωματικές μελωδικές αλυσίδες που εμφανίζονται σε οποιαδήποτε περιοχή του θέματος.
Οι βηματικές σειρές συγχορδιών ακολουθούν τους κύκλους δευτέρας, τόνου ή ημιτονίου. Είναι έντονα μετατροπικές και συνήθως εναρμονίζουν χρωματικές μελωδικές αλυσίδες στο τμήμα της ανάπτυξης ενός θέματος. Ωστόσο, μετασχηματίζονται σε κινήσεις πέμπτης από την εφαρμογή του δεσποζουσιακού κανόνα. Στην πέμπτη σειρά του πίνακα, βλέπουμε τη μεταλλαγή τμημάτων ανιούσας βηματικής κίνησης τόνου (πρώτο μέτρο) και ημιτονίου (δεύτερο μέτρο) σε κίνηση πέμπτης, καθώς παρεμβάλλεται πριν από κάθε συγχορδία της βηματικής κίνησης η σχετική της δεσπόζουσα. Στην κατιούσα κίνηση με βήμα τόνου του πρώτου μέτρου της έκτης σειράς του πίνακα, πριν από κάθε συγχορδία του βήματος παρεμβάλλεται η σχετική της δεσπόζουσα και προδεσπόζουσα. Στο δεύτερο μέτρο της ίδιας σειράς, η κατιούσα κίνηση με βήμα τόνου φαίνεται να μεταλλάσσεται σε επάλληλη δεσποζουσιακή κίνηση με ναπολιτάνικες προδεσπόζουσες. Στα θέματα των εξετάσεων συναντάμε ιδιαίτερα συχνά τις αλυσίδες βήματος τόνου, όπως μεταμορφώνονται από την παρεμβολή της δεσποζουσιακής σχέσης (βλ. πρώτο μέτρο 5ης και 6ης σειράς του πίνακα).
Στην τελευταία σειρά του πίνακα μπορούμε να δούμε ένα παράδειγμα αρμονικής κίνησης με επάλληλες εκφράσεις του δεσποζουσιακού συντακτικού κανόνα. Κάθε συγχορδία προορισμού του δεσποζουσιακού κανόνα που προηγείται ερμηνεύεται στροφικά ως προδεσπόζουσα συγχορδία του δεσποζουσιακού κανόνα που έπεται. Μέσω αυτής της τεχνικής των επάλληλων δεσποζουσιακών σχέσεων επιτυγχάνουμε να στρέψουμε την αρμονία προς την κατεύθυνση που επιθυμούμε και να δημιουργήσουμε, επιπλέον, χρωματικό περιβάλλον. Παρατηρούμε, ακόμα, ότι σχηματίζονται βηματικές γραμμές στο βάσιμο και ομοίως ομαλές γραμμές στις εσωτερικές φωνές. Ο πλήρης έλεγχος ενός τέτοιου πολυδύναμου και πολύμορφου εργαλείου παραγωγής μελωδικής και αρμονικής κίνησης είναι από τους πλέον επιθυμητούς στόχους για τις νέες και τους νέους μουσικούς μας.
