Θέμα Αρμονίας

Τονικός Χάρτης

Τετράφωνη Εναρμόνιση

Μοτίβα και Μιμήσεις

* * *

 

 

ΘΕΜΑ ΑΡΜΟΝΙΑΣ

Ζητείται να εναρμονισθεί η παρακάτω μελωδία σε τέσσερις φωνές.

PDF: Φυλλάδιο Εξέτασης Ειδικού Μαθήματος Αρμονίας 2018

 

ΤΟΝΙΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ

Όπως φαίνεται στο τονικό σχέδιο, μπορούμε να διακρίνουμε τρεις αρμονικές περιοχές: την αφετηριακή περιοχή εγκαθίδρυσης της τονικής [μέτρα 0-8(2)], την περιοχή της επιτονικής και της δεσπόζουσας [μέτρα 8(3)-15] και την περιοχή της τονικής επαναφοράς και κατάληξης [μέτρα 16-20]. Κύριοι αντιθετικοί κόμβοι της τονικής αφήγησης είναι η πτώση στην επιτονική (μέτρο 9) και η πτώση στη δεσπόζουσα (μέτρο 15). Μπορούμε να παρατηρήσουμε στην αρχική τονική περιοχή την πτώση στην ελάσσονα πέμπτη (μέτρο 3) και την αλυσίδα κατά τον κύκλο πέμπτης που ακολουθεί. Στην περιοχή απομάκρυνσης θα παρατηρήσουμε ότι η δεσπόζουσα προσεγγίζεται από διαφορετικές προδεσπόζουσες, κάθε μία από τις οποίες λαμβάνει τον αρμονικό της τονισμό και δημιουργεί τη δική της αρμονική υποπεριοχή: είναι η επιτονική [μέτρα 8(3)-10(2)], η ελάσσονα υπομέση [μέτρα 10(3)-12(2)] και η τετάρτη σε μορφή δεσπόζουσας [μέτρα 12(3)-14]. Στην τερματική περιοχή φαίνεται το σχήμα της αυθεντικής πτώσης με ναπολιτάνικη και υποκατάστατη έκτη, καθώς και το πεντάλ της τονικής. Στην εικόνα του τονικού σχεδίου αποδίδεται η άμεση δεσποζουσιακή δραστηριότητα. Οι συμπαγείς υποκείμενες καμπύλες δηλώνουν τη δράση δευτερευουσών δεσποζουσών συγχορδιών ή τη διατονική κίνηση κατά τον κύκλο πέμπτης. Οι συμπαγείς υπερκείμενες καμπύλες οριοθετούν τους σχηματισμούς των κύριων πτώσεων του κομματιού (αυθεντικών ή μη, εγκαθίδρυσης, απομάκρυνσης και επιστροφής/κατάληξης).

 

 

ΤΕΤΡΑΦΩΝΗ ΕΝΑΡΜΟΝΙΣΗ

Παραθέτουμε, ακολούθως, την τετράφωνη εναρμόνιση του μελωδικού θέματος.
(1) Έχει επιλεγεί αργός χαρακτήρας για την εναρμόνιση αυτού του μελωδικού θέματος με χρήση συγχορδιών εβδόμης και ενάτης. Διαμορφώνεται έτσι ένα διαφορετικό ύφος από εκείνο της βασικής εναρμόνισης (βλ. τονικό χάρτη). Πώς μπορούμε να εισάγουμε τέτοιες συγχορδίες στην αρμονία μας; Ο απλούστερος τρόπος είναι να δημιουργήσουμε διατονική κίνηση κατά τον κύκλο πέμπτης και να προετοιμάσουμε τους φθόγγους της εβδόμης. Αυτό γίνεται στην αλυσίδα πέμπτης των μέτρων 5-8(2) (δεν ακολουθείται πιστή αντιγραφή του προτύπου, για περισσότερη ευελιξία στη χρήση του δεσποζουσιακού κανόνα και στην ανταλλαγή των φωνών). Θα παρατηρήσουμε ότι, ακόμα και αν δεν το υποδεικνύει η μελωδία, προσπαθούμε να παράγουμε μικρά κομμάτια πεμπτιακής κίνησης σε κρατημένες νότες έτσι ώστε να ενεργοποιείται ο μηχανισμός αυτής της διαδοχής. Οι μουσικές σελίδες του Μπαρόκ είναι γεμάτες από τέτοια παραδείγματα. Δεύτερος τρόπος, αν το ύφος το επιτρέπει, είναι ο απευθείας σχηματισμός διαστημάτων εβδόμης με αντίθετη κίνηση (βλ. συγχορδίες τύπου maj7 στα σημεία 7(2) και 8(2). Τρίτος τρόπος είναι η κατασκευή διευρυμένης συγχορδιακής ηχητικής πάνω από το πεντάλ της δεσπόζουσας ή της τονικής. Μπορούμε να δούμε το παράδειγμα των μέτρων 1-2. Έχουμε ξαναγράψει ότι οι μορφές της προδεσπόζουσας ακούγονται υπέροχα πάνω από το πεντάλ της δεσπόζουσας ενώ προετοιμάζουν την έλευσή της.
(2) Ωστόσο, υπάρχουν περιπτώσεις που η χρησιμοποίηση τετράφωνων και πεντάφωνων συγχορδιών επιβάλλεται από τη μελωδία. Μπορούμε να δούμε το αρπέζ μιας δεσπόζουσας συγχορδίας μικρής ενάτης στο μέτρο 14 (ή της αντίστοιχης ελαττωμένης συγχορδίας που χτίζεται στην τρίτη της δεσπόζουσας). Στον δεύτερο και τρίτο παλμό του μέτρου 13 η επιλογή της δευτερεύουσας δεσπόζουσας με μικρή ενάτη συμβάλλει στη δραματικότητα της κίνησης. Αν δοκιμάζαμε άλλες τρίφωνες συγχορδίες, που θα περιείχαν τον μελωδικό φθόγγο Σι ύφεση, θα διαπιστώναμε ότι θα υπονόμευαν το δυναμικό της συνολικής αρμονικής έκφρασης (στην περίπτωση που ο επόμενος φθόγγος Λα είχε ύφεση, θα μπορούσαμε να δούμε στην αρμονία το ζεύγος G7b9 - Cm, στη χαρακτηριστική κίνηση μικρής δεκάτης-μικρής ενάτης). 
(3) Τα μέτρα 13-15 καταλαμβάνουν κεντρική θέση στον αρμονικό σχεδιασμό, αφού η πτώση στη δεσπόζουσα (μέτρο 15) ορίζει το σημείο μέγιστης έντασης και απομάκρυνσης. Η προδεσπόζουσα της τέταρτης βαθμίδας ΙV (D7) στο μέτρο 14 προετοιμάζεται (στο μέτρο 13) από τη σχετική της δευτερεύουσα προδεσπόζουσα (Gm) και τη σχετική της δευτερεύουσα δεσπόζουσα (A7). Επιπλέον, η πρόσπτωση στη δεσπόζουσα πραγματοποιείται μέσω της σχετικής της γερμανικής συγχορδίας στην υπομέση. Αυτή η δράση των προδεσποζουσών συγχορδιών απλώνει την αίσθηση της αναμονής της δεσπόζουσας σε περισσότερα μέτρα, αυξάνοντας την αρμονική ένταση.
(4) Τα μέτρα 10 έως 12 λειτουργούν ως ιντερμέδιο, σχηματοποιώντας ένα μικρό ρομαντικό διάλειμμα στην αρμονική εξέλιξη του θέματος. Έτσι, εισάγονται απροσδόκητες συνδέσεις και συγχορδίες έκτης, ενώ αποφεύγεται η πτώση στην ελάσσονα συγχορδία της υπομέσης (Fm). Ας εξετάσουμε λίγο αυτήν τη συγχορδία. Θα παρατηρήσουμε ότι περιέχει τον φθόγγο του προσαγωγέα (Σολ δίεση) ως μικρή τρίτη (Λα ύφεση). Αυτό είναι ένα εξαιρετικό γεγονός, γιατί μπορούμε να διαχειριστούμε τον προσαγωγέα με δύο τρόπους: είτε να αξιοποιήσουμε τη δυναμική του και να οδηγηθούμε απευθείας στην τονική είτε να καταστείλουμε την έντασή του αναβάλλοντας την ήχηση της τονικής. Σε κάποιες σελίδες του Ρομαντισμού βλέπουμε να εξελίσσονται και οι δύο περιπτώσεις. Η σύνδεση bvi-i θα μπορούσε να οδηγεί στην τονική (στην περίπτωσή μας, θα ήταν η σχέση Fm-Am). Ωστόσο, η ίδια συγχορδία μπορεί να αναλάβει τον ρόλο της προδεσπόζουσας και να προετοιμάζει τη δεσπόζουσα. Σε αυτή την περίπτωση έχει συνήθως τη μορφή της ελάσσονας συγχορδίας έκτης (Fm6) όταν σχηματίζεται στην υπομέση ή έχει τη μορφή της ημιελαττωμένης συγχορδίας όταν σχηματίζεται στη βαθμίδα της τετάρτης (πρώτη συγχορδία του μέτρου 16, ως αντανάκλαση και υπενθύμισή της).

 

 

ΜΟΤΙΒΑ ΚΑΙ ΜΙΜΗΣΕΙΣ

Το βασικό μοτίβο του θέματος εκτυλίσσεται στα μέτρα 0-2. Μπορούμε να αποκόψουμε τρία υπο-μοτίβα: την κίνηση του τρίηχου (m1) και τις βηματικές κινήσεις του δεύτερου μέτρου (m2) και του τρίτου μέτρου (m3). Μέσω αυτών, σχηματοποιούνται μελωδικά οι διακριτές γραμμές της εναρμόνισης. Χαρακτηριστικότερο, για την εξέλιξη του θέματος, είναι το τρίτο μοτίβο (m3), ενώ ρυθμικά επιφανέστερο είναι το πρώτο μοτίβο (m1). Το σύμβολο [ = ] δηλώνει μια μορφικά ακριβή μεταφορά ενός βασικού μοτίβου ενώ το σύμβολο [ ≈ ] δηλώνει μια παραλλαγή του, είτε διαστηματική (χωρίς να διαταράσσεται το συνολικό σχήμα) είτε ρυθμική (με αύξηση ή μείωση) είτε διαμεριστική (με αποκοπή τμήματός του). Το σύμβολο [ i ] δηλώνει την αντιστροφή ενός μοτίβου (inversion), το σύμβολο [ r ] δηλώνει την αναδρομή ενός μοτίβου (retrogression) και το σύμβολο [ ri ] δηλώνει την αντιαναδρομή ενός μοτίβου (retrograde inversion).